Акутагава. “Караңгыдагы маек”
Үн . Сен мен ойлогондон таптакыр башка адам болуп чыктың.
Мен: ага мен күнөөлү эмесмин.
Үн. Ошентип ойлотуп мени чаташтырган сенсиң.
Мен. Жок. Мен эмесмин.
Үн. Бирок сенин бардык көркөм, керемет нерселерди жакшы көрөрүңдү билем. Же жөн эле жакшы көргөнсүп жүрөсүңбү?
Мен . Жакшы көрөм.
Үн. Эмнени жакшы көрөсүң? Көркөм чыгарманыбы же өзүң сүйгөн аялдыбы?
Мен. Анысын да, мунусун да.
Үн. (кекээр күлкү менен) минтип айтуу менен сен өзүңө-өзүң каршы чыккан жоксуңбу?
Мен. Каршы чыккан жокмун. Аялды сүйгөн адам байыркы кооз, керемет фарфор буюмун сүйбөшү мүмкүн. Ал фарфордун кооздугун, кереметин түшүнбөйт. Ошон үчүн аны сүйбөйт. Андай кишини күнөөлөп бекер.
Үн . Эстет экөөнүн бирин: же анысын, же мунусун тандап алышы зарыл.
Мен . Тилекке каршы мен табиятынан ачкөз, тойбос жаралган адаммын. Бирок балким келечекте мен аялды эмес, байыркы фафорду тандап алармын. Экөөнүн ичинен бирөөнү гана тандаармын.
Үн. Демек, сен туруктуу эмессиң.
Мен. Бул туруктуулук эмес деп эсептелсе, анда инфлюэнция менен ооруп, күн сайын муздак суу менен сүртүнгөн бечара туруктуу чыгаар.
Үн. Өзүңдү алдуу-күчтүү кылып көрсөтпөй эле койсоңчу.
Алсызсың. Минтип текеберленгениң, коомчулуктун кылган кысымчылыгына каршы карманган калканчың эмеспи?
Мен. Ананчы, аны да эсиме алдым. Каршылыкка каршылык көрсөтө албасам, мени тебелеп кетишпейби.
Үн. Кандай арсызсың.
Мен . Кымындай да арзыс эмесмин. Менин жүрөгүм кенедей жаман нерселерден да музга тийгендей чочуп, ичиркенип сыздап турат.
Үн . Сен өзүңдү алы-күчү ташыган кубаттуумун деп эсептейсиңби?
Мен. Албетте, кубаттуулардын арасына кирем. Бирок ашкере кубаттуу эмесмин. Эгерде андай болгондо Гётеге окшогон көр сезим пендеге оңой эле айланып алмакмын…
Үн. Койчу, Гётенин сүйүүсү ак, таза болчу.
Мен . Калп. Адабият тарыхчыларынын калпы. Гёте отуз беш жаш курагында капысынан Италияга качкан. Ооба. Бул сырды Гётеден башка мадам Штейн гана билчү.
Үн. Сенин айтып тургандарыңдын баары – өзүн-өзү актоого гана жатат. Актануудан оңой нерсе жок.
Мен . Актануу – оңой иш эмес. Оңой болгондо адвокаттык кесип пайда болбойт эле да.
Үн. Митайым маңыз! Ушинтип отурсаң сени менен кимдин мамиле түзгүсү келсин.
Мен. Кудайга шүгүр, мени менен алака жасап, мени толкундатып, мага дос боло ала турган дарактарым жана сууларым бар. Андан тышкары Жапон, Кытай, Чыгыш, Батыш адабиятынан топтолгон үч жүздөн ашуун китептерим бар, кудайга шүгүр…
Үн. Бирок, окурмандардан биротоло кол жууп каласың.
Мен. Менин окурмандарым – келечекте.
Үн. Келечектеги окурмандарың сага нан таап бере алышабы?
Мен . Азыркылары деле жыркатып жиберген жери жок. Менин эң жогорку калем акым, барагына – он иен.
Үн. Бирок, угушума караганда сен бир аз байлыгы бар адам болсоң керек эле.
Мен. Менин бар байлыгым-көлөмү мышыктын маңдайындай болгон Хондзёдеги алакандай жер. Ай сайын тапкан кирешем-дурус дегенде үч жүз сом.
Үн. Үстүңдө үйүң бар. Жаңы адабияттын хрестоматиясын түздүң…
Мен. Үйүм тар, жапыс, төбөмдөн басып тумчуктуруп турат. Ал эми хрестоматиядан түшкөн кирешемди сага эле берейин, анткени мен ага беш жүз эле сом алдым.
Үн. Хрестоматияны түзгөндөн уялсаң боло?
Мен. Эмнеге уялмак элем.
Үн. Агартуучулардын катарына кирип албадыңбы?
Мен. Жалган, керек болсо алар биздин катарга кирди. Мен алардын ишин аткарып гана бердим.
Үн. Сен Нацуме-сэнсейдин шакиртисиң да!
Мен. Албетте, мен Нацуме-сэнсейдин шакиртимин. Балким, сен аны адабият иши менен алектенген Сосэки-сэнсей менен алмаштырып атпагын. Жин даарыганга окшогон гениалдуу Нацуме-сэнсейди билбейт көрүнөсүң.
Үн . Сенин жеке идеяң, көз карашың жок. Албетте кез-кез боло калат дечи, бирок бир нуктуу эмес.
Мен. Демек, мен бир жерде айланып туруп калган жокмун, жолдомун. Алга кетип баратам. Күндүн көлөмү жиптин чыгырыгындай деп көк мээлер гана акыр аягына чейин ишенип өтөт.
Үн. Текебердигиң-түбүңө жетет го.
Мен. Мен жаздыгымда жатып өлчүлөрдөн эмесмин – кээде мага ушундай ойлор келет.
Үн . Өлүмдөн коркпойт окшойсуң, ушундайбы?
Мен. Корком. Бирок өлүү кыйын эмес. Бир нече жолу асынып көрдүм. Жыйырма секкунда созулган кыйналуудан кийин кандайдыр бир жагымдуулукту сезе баштайт экенсиң. Жагымсыз, адамкерчиликсиз нерселер менен кездешкенде-ойлонбой туруп жанымды кыюууга даярмын.
Үн. Анда эмне үчүн өлбөй жүрөсүң? Мыйзамдын алдында да жеке адамдын алдында да күнөөң тоодой эмеспи.
Мен. Ага макулмун, Верлен, Вагнер же улуу Стринберг сыяктуу.
Үн. Анткени менен күнөөңдөн арылуу үчүн эс нерсе кылбай атасың.
Мен . Кылып атам. Күнөөдөн арылуу деген – азап чегүү, кайгы тартуу, санаркоо.
Үн. Сөз жебеген шылуун экенсиң.
Мен. Антпей эле ак жүрөк окшойм. Шылуун болгонумда мынчалык азаптанбайт элем. Атүгүл мени сүйгөн айым ишеничинен пайдаланып акча өндүрүп байып да алмакмын.
Үн. Анда сен айбансың!
Мен. Ооба. Айбан чыгаармын. “Айбандын сырын” жазган неменин ички-сезим туйуму мага окшош.
Үн. Турмушту билбейсиң.
Мен. Эгер турмушту билүү – негизги нерсе болсо жүрөк менен эмес, эсеп-кысап, карандай эс менен жашаган адамдар баарынан өйдө турат болчу.
Үн. Сүйүүнү жокко чыгардың эле. Бирок азыркы сөзүңө караганда сүйүүнү бардыгынан бийик коюп жатасың го.
Мен . Жок. Сүйүүнү бардыгынан жогору коё албайм. Мен – акынмын. Сүрөткермин.
Үн. Бирок, сүйүү деп ата-энеңди, аялыңды, балдарыңды таштап кеттиң же калпы?
Мен. Энем менен атамды, аялым менен балдарымды сүйүү үчүн эмес, өзүмдүн кызыкчылыгым үчүн таштадым.
Үн. Анда сен өзүмчүлсүң.
Мен. Тилекке каршы өзүмчүл да эмесмин, бирок өзүмчүл болууну каалар элем.
Үн. Сен азыркынын өзүмчүлдүк “оорусунан” жуктуруп алыпсың.
Мен. Ошол үчүн азыркы учурдун адамымын.
Үн . Учурдун адамын илгеркилер менен салыштырып болбойт.
Мен. Илгерки адамдар да кезинде өз учурдун адамдары болушкан.
Үн . Катың-балаңа боорун оорубайбы?
Мен. Боорум ооруйт. Аялы менен балдарына жаңы ачыбаган бирөөнү көрдүң беле? Гогендин каттарын окуп көр.
Үн. Эмне дебе – бардыгын актоого даяр турат экенсиң.
Мен. Актангым келсе сени менен сүйлөшпөйт элем.
Үн. Демек, актанбайсыңбы?
Мен. Мен жөн гана тагдырыма баш ийдим.
Үн. А. Жоопкерчилик дегенди кайда таштайсың?
Мен. Баарына күнөөлүмүн, бардыгын мойнума алам. Айлана-чөйрөнүн, тукум-куучулук, кокустуктан башкасынын баарын мойнума алам.
Үн. Кандай тайыз адамсың?
Мен. Баары тең эле мага окшогон тайыз адамдар.
Үн . Демек сен сатанистсиң.
Мен. Тилекке каршы, сатанист да эмесмин. Алар менин теңим эмес.
Үн. (бир аз унчукпай туруп) Андай болсо сен ичиңден кайгы жеп жүрөсүң, жок дегенде ушуну мойнуңа алып кой.
Мен. Антип мени өтө бийик баалаба! Балким мен азап чегип, кайгы тартканым менен мактанып да жаткан чыгаармын… Алдуулар алганын жоготкондон коркпойт.
Үн. Сен же чын эле ак жүрөксүң, же жөн эле апендисиң…
Мен. Мен да ошону ойлонуп атам, деги кимиң?
Үн. Сен өзүңдү ар дайым реалистмин ден эсептечү элең.
Мен . Ошончолук идеалист экемин.
Үн. Акыры өзүңдү өзүң өлтүрүп тынат болууң керек.
Мен. Бирок мени жараткан табият мага окшош дагы экинчи бирөөнү жаратат…
Үн. Андай болсо каалаган кайгыңды жей бер, мен кеттим. Кимсиң сен, мени такып, талдап сураган, кимсиң, мага көрүнбөй туруп мени менен аңгемелешкен, кимсиң?
Үн. Менби? Мен дүйнө жаралганда Иаков менен эрегишкен периштемин.
II
Үн. Жакшылап ойлоп көрсөң сен эр жүрөк адам экенсиң.
Мен. Жок, эр жүрөк эмесмин. Андай болгондо арстандын оозуна өзүм секирип кирип бербейт белем, ал өзү сугунганча чыдап күтүп турмакмын.
Үн . Бирок сен жасаган иште адамкерчиликтин үлүшү бар.
Мен. Адамкерчиликте айбандык да теңме тең.
Үн. Эч кандай кылмыш кылган жоксуң. Сен учурдагы коомдук түзүлүштүн айынан гана азап чегип жатасың.
Мен. Коомдук түзүлүш өзгөрүп кеткен күндө да менин жасаган иштерим бары бир кимдир бирөөнү бактысыз кылмак.
Үн. Жаныңды кыйган жоксуң. Андыктан, азбы-көппү күрөшүүгө дале күчүң бар.
Мен. Жанымды бир нече жолу кыйгым келди. Өз ажалым менен өлгөндөй болуп көрүнөйүн деп күн сайын бир нече чымын кармап жеген күндөрүм болду. Чымынды кол менен майдалап туруп жутуп ийүү болбогон нерсе экен, бирок чайнай келгенде окшуп ийе таштайсың.
Үн. Сен залкар адам болуп каласың.
Мен. Залкарлыктын артынан түшкөн эмесмин. Бир гана каалом – тынч, каниет кылып жашоо. Вагнердин каттарын окусаң. Сүйгөн аялы жана эки үч баласы болуп, тапкан акчасы ошолорду бакканга жетип турса, ал ушуга эле ыраазы болуп өмүр сүрмөк экен. Улуу искусствону жаратпай эле ыраазы болмок экен. Атүгүл Вагнер ушундай экен. Ашкере айкын, ашкере индивидуалист Вагнер ушинтип жазыптыр.
Үн. Кантсе да кайгы чегип жатпайсыңбы, демек, абийириң бар.
Мен. Абийир эмес, нервим гана бар.
Үн . Жеке турмушуңда бактысыз болдуң?
Мен. Бирок, менин аялым эч качан көзүмө чөп салган эмес.
Үн. Канткени менен эстүү, акылдуу адамсың, башкаларга такыр окшобойсуң. Ошол-сенин трагедияң.
Мен. Калп айтасың, меники трагедия эмес, комедия.
Турмушту билбейм.
Үн. Бирок, сен ак жүрөксүң. Ошондуктан сүйгөн аялыңдын күйөөсүнө өзүң барып, ачыгын айтып, бардыгын мойнуңа алдың.
Мен. Бул да жалган. Ага өз сезимимди жашырганга күчүм жетпей калганда гана бардым. Мен-коркокмун.
Үн. Сен акынсың. Сүрөткерсиң. Сага баары кечиримдүү.
Мен. Ооба, акынмын. Бирок мен да коомдун мүчөсүмүн. Колум менен кылганымды мойнум менен тартканым таң калыштуу эмес.
Үн. Керт башыңдын алысдыгың эсиңден чыгарып жатасың. Өз талантыңды баала, майда кишилерди теңиңе алба.
Мен. Ансыз деле өзүмдү баалайм. Бирок элди тепсеп кете албайм. “Кымбат баалуу нерселер сына берсин, жараткан топурак калат” -деп айттым эле бир кезде . Шекспир, Гёте, Тикамацу, Мондзаэмон качандыр бир кездерде бул дүйнөдөн түбөлүк кетишет, ал эми аларды тууган эл кала берет. Формасы гана өзгөргөнү болбосо ар бир искусство эл арасынан гана жаралат.
Үн. Сенин жасагандарыңдын баары – кайталангыс, оригиналдуу.
Мен . Жок оригиналдуу эмес. Дегеле оригиналдуу делген ким экен? Бардык мезгилдердин таланттары жараткан чыгармалардын ар биринин прототиптери бар. Мен да көп эле уурдап көрдүм.
Которгон Сагын Акматбекова
