Закон ага баскан жол
Кыргыз Республикасынын маданиятына эмгек сиңирген ишмери, Кыргыз Республикасынын илим жана техника боюнча мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты, СССР басма сөзүнүн отличниги, тунгуч кыргыз энциклопедиячыларынын бири – инженер-геолог, журналист Закон Бейшеев быйыл 80ге толуп отурат.
Закон ага баскан жол баяны негизинен алгачкы Кыргыз энциклопедиясынын тарыхы менен тыкыс байланышкандыктан, адегенде кыргыз китеби, Кыргыз энциклопедиясынын жаралуу тарыхы жөнүндө, дегеле энциклопедия деген эмне экендигине кыскача токтолуунун зарылчылыгы болуп турат.
1911-жылы чыккан Молдо Кылычтын “Кысса зилзаласы”, Э.Арабаевдин “Алиппе жаки төтө окуу” китеби, К.Тыныстановдун “Окуу китеби” (1924), “Чоңдор үчүн алиппеси” (1926) алгачкы кыргыз китептеринен болуп саналса, “Кыргыз Совет Энциклопедиясы” кыргыздын туңгуч энциклопедиясы деп эсептелет.
Кыргыз китеби жөнүндө айта берсе сөз арбын, андыктан республиканын маданий турмушундагы маанилүү жаңылыктардын бири катары “Кыргыз Совет Энциклопедиясынын “ жаралышын өзүнчө белгилесе болот.
Профессионал адабиятыбыздын – китеп басма ишинин башатында К.Баялинов, А.Токомбаев, З.Бектенов сыяктуу залкар таланттар турса, Кыргыз энциклопедиясын баштоочулар деп К.Каракеев, Ж.Алышбаев, А.Табалдиев, С.Жигитовдор менен катар Закон Бейшеевди атоого болот.
Энциклопедия – бул билимдин бардык тармагын окутуу дегенди түшүндүргөндүктөн “Кыргыз улуттук энциклопедиясы” дүйнө жана адам, коом жана табият жөнүндөгү билимдердин жыйнагын камтыган бирден бир маалымат берүүчү универсалдуу басылма – мамлекеттин башкы китеби болуп эсептелет.
Мына ушул маанилүү башкы китепти жаратуу үчүн адегенде Кыргыз Совет Энциклопедиясынын (КСЭ) башкы редакциясы Кыргызстан КП Борбордук Комитети менен Кыргыз ССР Министрлер Советинин 1968-жылдын 19-мартындагы № 260 атайын токтому боюнча Кыргыз ССР Илимдер академиясынын алдында уюштурулуп, Кыргыз энциклопедиясын жаратуу иши башталган. Кыргызстандын тарыхындагы улуттук мүнөздөгү биринчи универсал энциклопедияны даярдоону уюштуруу, басып чыгаруу өтө татаал жана убаракерчиликтүү иш болгон. Уюштуруу иштерин жолго коюуда жана энциклопедиянын сөздүктөрүн түзүүдө Ж.Алышбаевдин, томдорду басып чыгарууда А.Табалдиев менен Б.Орузбаеванын, энциклопедиялык стилге салууда С.Жигитовдун ж.б. эмгеги зор. Алгачкы кыргыз энциклопедиясын даярдоо, аны калыпка салуу иши бир топ түмөн-түйшүктү жараткан. Калкыбыздын калың катмарынан өсүп чыккан, макала жаратууга жөндөмдүү адистер изделген. Ошол учурда, өзгөчө табият жана так илимдер тармагы боюнча макалаларды жатык тилге салууга себепкер болот деп атайы инженер-геолог З.Бейшеев чакыртылган.
Энциклопедиялык басылма аны жаратуучу редакторлордон өзгөчө тактыкты, байкагычтыкты, көрөгөчтүктү талап кылган өтө татаал иш. Кандай гана макала болбосун аны типтештирилген схема менен алакандай орундан 1-2 бетке чейин жеткиликтүү чагылдыруу керек. Орто эсеп менен миң тамга баткыдай орунга (ашык сөздөн арылтып) окурмандар үчүн орчундуу жана керектүү гана маалыматтарды жайгаштыруу өтө чеберчиликти талап кылат. Макалалардын мындай тартипте берилиши окурмандын өзү кызыккан макаланы жана андагы керектүү маалыматты оңой таап алышын жеңилдетет. Ошондуктан макалаларды редакциялоодо бирдиктүүлүккө жетишүү менен анын баалуулугун арттыруу үчүн, илимий деңгээлин популярдуу формада окурмандарга жеткирүү үчүн өзүнчө шык-жөндөм зарыл.
Ушундай өзгөчө шык-жөндөмдү талап кылган редакцияда катардагы редактордон башкы редактордун орун басарына чейинки жооптуу иштерди аркалап, жарым кылымга тете тынбай иштеп макала жаратуу ар бир эле жогорку билимдүү адистин колунан келе бербейт.
1972–1976-жылдары Кыргыз Совет Энциклопедиясынын география жана геология редакциясынын илимий редактору, редакция башчысы болуп иштесе, 1977–1987-жылдары Кыргыз Энциклопедиясынын жооптуу катчысы болуп алгачкы универсалдык Кыргыз Совет Энциклопедиясын даярдоого жигердүү катышкан жана аны басып чыгарууну уюштурууда орчундуу салым кошкон. Натыйжада кыргыз элинин тарыхында 1976–82-жылдарда 6 томдон турган «Кыргыз Совет Энциклопедиясынын» басылып чыгышы кыргыз элинин маданий турмушундагы зор тарыхый окуя болгон.
Алгачкы универсалдык энциклопедиядан тышкары 4 томдон турган «Советтик энциклопедиялык сөздүк», кыргыз жана орус тилдериндеги «Фрунзе» энциклопедиясы, X.Карасаевдин «Орфографиялык сөздүгү», К.К.Юдахин түзгөн 40 миң сөздөн турган «Кыргызча-орусча сөздүктүн» эки томдугу, “Айыл чарба”, “Кыргыз жергеси”, “Ден соолук” энциклопедиялары ж.б. олуттуу эмгектер жаралган.
Эгемендикке ээ болгондон кийинки эң ири окуялардын бири З.Бейшеевдин демилгеси менен эки томдон турган «Манас» энциклопедиясынын жарык көрүшү болду. Бул басылма өзүнүн жаралышы, идеясы, мазмун-мүнөзү боюнча жазма маданиятыбыздын кылымдан кылым карытып тура берчү улут рухунун соолубас булагы катары тарыхка кирди. Аны менен катар «Физика», «Химия», «Математика» сыяктуу тармактык энциклопедиялар, ошондой эле “Ысык-Көл”, “Нарын”,“Чүй”, “Талас” облусу сыяктуу бир нече аймактык энциклопедиялар пайда болду.
Алардын ичинен “Кыргыз Совет энциклопедиясы” 1984-жылы жана “Манас энциклопедиясы” 1998-жылы Кыргыз Республикасынын илим жана техника боюнча мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты сыйлыгына татыктуу болгон.
1999-жылы 12-февралда Кыргыз энциклопедиясынын Башкы редакциясынын функциясын кеңейтүү жана статусун көтөрүү, ошону менен бирге мамлекеттик тилди өнүктүрүүнүн практикалык зарыл маселелерин чечүү максатында Кыргыз Республикасынын Президентинин алдындагы Мамлекеттик тил боюнча улуттук комиссияга караштуу Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору болуп кайра түзүлгөндөн кийин Эгемен мамлекеттин энциклопедиясын жаратуу зарылчылыгы келип чыккан.
Мында негизги милдет универсалдык улуттук энциклопедия жаратуу болгон соң, эң алды менен ошол улуттун, калктын дүйнө таануусун чечмелеп, системалаштырып чыга турган, ошондой эле илим-билимдин жаңы баскычка көтөрүлүшүнө негиз болуучу, кыргыз элинин басып өткөн тарыхый жолун таасын чагылдырып, жетишкен ийгиликтерин илимий-теориялык жактан бекемдөөчү бүгүнкү көз караштагы энциклопедияга айлантуу эле. Мына ушул максатта 2003-жылы дасыккан энциклопедия адиси З.Бейшеев кайрадан улуттук энциклопедия даярдоо ишине тартылган.
Көп томдуу улуттук энциклопедияны даярдоонун алдында редколлегия бекиткен концепция боюнча адегенде анын негизин түзүүчү илим тармактары боюнча 17 энциклопедиялык окуу куралын жана терминологиялык 7 сөздүк чыгарып, 2003-жылы киришкенбиз. Анын биринчи тому 2006-жылы басылса, 2015-жылы жетинчи тому, быйыл Кыргызстан жөнүндө жалпы маалымат берүүчү жыйынтыктоочу томдор жарык көрдү.
350 басма табактан турган көп томдуу улуттук энциклопедиянын ар бир тому беш миң нускадан басылып чыкты жана анын ар бирине үч миңден ашык макала киргизилди.
Башкы редактордун табият жана техникалык илим тармагы боюнча орунбасары катары көп томдуу “Кыргызстан” улуттук энциклопедиясынын жаңы басылмасына активдүү катышып, кыргыз элинин көп жылдык тарыхы менен маданиятын, искусствосу менен илим-билимдеги жетишкендиктерин даңазалоо жана элге жеткирүү максатында адис-энциклопедист З.Бейшеев кыйла салым кошкондуктан Кыргыз Республикасынын Президенти тарабынан жарыяланган “Тарых жана маданият жылына” карата бардык томдору (9 том) жарык көрүп, бүткүл билим берүү тармагына жеткирилди.
Мындан сырткары З.Бейшеев республикалык “Эскерүү” китебинин редколлегия мүчөсү, төраганын орун басары катары Кыргызстан боюнча Улуу Ата Мекендик согушка катышкандар жөнүндө маалымат чагылдырылган “Эскерүү” китебинин 15 томун чыгарууда, бардык област боюнча курман болгон жана дайыны жок жоокерлердин аты-жөнүн тактоодо жооптуу милдетти аткарды. Бүгүн алардын урпактары өздөрүнүн жакындары жөнүндө так маалымат алышып, эскерүүдө.
Кыскартып айтканда З.Бейшеев катышкан энциклопедиялык басылмалардын баары окурмандардын, дегеле кыргыз элинин келечек муундарынын билим деңгээлин көтөрүү максатында жалпы билим берүүчү орто мектептин окуучусунан тартып, жогорку окуу жайлардын студенттери, мугалимдер ж.б. бардык адистеги окурмандардын дүйнө таанымын жогорулатууга арналган жана түбөлүккө өчпөй турган баалуу китеп болооруна терең ишенем.
Кыргыз энциклопедиясынын Башкы редакциясына сиңирген үзүрлүү эмгеги үчүн ал 1986-жылы “Эмгек ардагери” медалы менен сыйланган. 1994-жылы Кыргыз Республикасынын маданиятына эмгек сиңирген ишмер наамын алса, 1998-жылы Кыргыз Республикасынын илим жана техника боюнча мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты болгон. Ал эми улуттук энциклопедияга сиңирген эмгеги үчүн 2007-жылы “Даңк” медалы, Кыргыз Республикасынын Президентине караштуу Мамлекеттик тил боюнча улуттук комиссиянын Ардак грамотасы, 2009-жылы “Кыргыз тили” төш белгиси ж.б. менен сыйланган.
Кыргыз энциклопедиясы жакынкы аралыкта 50 жашка толсо, Закон агам 80ге келип, анын жарым кылымга тете убактысын, өмүр-тагдырын энциклопедияга арнаптыр. Алыкул акын айткандай “Кайдан чыктың боз ат минген отуз жаш…” демекчи, болуп-толуп турган 30дан жаңы эле ашкан курагында, энциклопедия жаратуу ишине келип, өзү да эс албай, өзгөнү да ойнотпой Кыргыз энциклопедиясы үчүн өмүр бою кызмат кылып келди.
Бул аралык айтканга оңой көрүнгөндөй эле ишке жан-оту менен берилген адис үчүн энциклопедиядагы жарым кылым эч билинбей өтүп кеткендей болду. Чындыгында энциклопедиялык иш Закон ага үчүн өзүнчө түмөн-түйшүктү жараткан тагдыр болуп калды десем жаңылышпайм. Ошондой талыкпаган эмгектин натыйжасында окурмандардын табитин, алар үчүн ар бир макаланын максаттуулугун жакын билгендиктен улам бөбөктөрдөн тартып, алардын ата-энесине чейинки окурмандар чөйрөсүн камтыган – түбөлүккө пайдалана турган, ага кирген миңдеген макалалар окурмандардын кабыл алуусун, билим деңгээлин көтөрүүгө ыңгайлашкан ар кыл тармактагы жүзгө жакын энциклопедиялык басылмалар жаралып отурат.
Андыктан алакандай макаладан топтоп отуруп китепке айлантуу, андагы ар кыл жан-жаныбардан адамга чейинки илим-билимди ичине камтыган жер үстүндөгү кыймыл-аракеттен тартып ааламга чейинки маалыматтардын бирдиктүү ыкма менен баяндалышы, бири-бири менен тыгыз байланышкан, бирин-бири толуктоочу китептердин ички мазмуну менен катар тышкы жасалгасына чейин кынтыксыз жаралышы анын энциклопедиялык адис экендигинин далили деп, Закон ага баянын жыйынтыктап жатып, Закон Бейшеевичтин кыргыз билим берүү жана маданият тармагындагы эмгеги ар бир үйдүн китеп текчесинен орун алып, билим көрөңгөсүн байытаарына терең ишенүү менен ага өмүрдүн өрнөктүү сересине карай, өзүңүздү үлгү туткан элиңиз менен эсен жүрүңүз деген тилек айтабыз. Кутман курагыңыз кут болуп, бакубат өмүр сүрүңүз Закон ага!
Дилдебек Андашев,
кесиптеши
Закон Бейшеевдин катышуусу менен түзүлгөн эмгектер
Универсалдуу энциклопедиялар
Кыргыз Совет Энциклопедиясы, 1- том, 1976.
Кыргыз Совет Энциклопедиясы, 2- том, 1977.
Кыргыз Совет Энциклопедиясы, 3- том, 1978.
Кыргыз Совет Энциклопедиясы, 4- том, 1979.
Кыргыз Совет Энциклопедиясы, 5- том, 1980.
Кыргыз Совет Энциклопедиясы, 6- том, 1980.
Кыргыз Совет Энциклопедиясы: Алфавиттик көрсөткүч, 1982.
КиргизскаяСоветскаяСоциалистическая Республика, 1982.
Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы, 1983.
“Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия, 1-том, 2006.
“Кыргызстан”: Улуттук энциклопедия, 2-том, 2007.
“Кыргызстан”: Улуттук энциклопедия, 3-том, 2011.
“Кыргызстан”: Улуттук энциклопедия, 4-том, 2012.
“Кыргызстан”: Улуттук энциклопедия, 5-том, 2014.
“Кыргызстан”: Улуттук энциклопедия: 6-том, 2014.
“Кыргызстан”: Улуттук энциклопедия: 7-том, 2015.
“Кыргызстан”: энциклопедия, 8-том, 2015.
“Кыргызстан”: энциклопедия, 9-том, 2016 (орус тилинде).
Тармактык энциклопедиялар
Үй тиричилиги, 1986.
Ден-соолук, 1987.
Кыргыз жергеси, 1988.
Айыл чарба энциклопедиясы, 1-том, 1990.
Айыл чарба энциклопедиясы, 2-том, 1990.
Математика, 1991.
Физика, 1994.
“Манас” энциклопедиясы, 1-том, 1995.
“Манас” энциклопедиясы, 2- том, 1995.
КРИчки иштер министрлиги, 2014.
Физика, 2004.
Химия, 2004.
Компьютер жана интернет,2004.
Кыргызстандын кен байлыгы, 2004.
Астрономия, 2004.
Кыргызстан географиясы, 2004.
Биология, 2004.
Аймактык энциклопедиялар
Фрунзе, 1984 (орус тилинде).
Фрунзе, 1986 (кыргыз тилинде).
Ош облусу, 1989.
Чуй облусу, 1994 (кыргыз жана орус тилинде).
Ысык-Көл облусу, 1995(кыргыз, орус жана англис тилинде).
Талас облусу, 1995 (кыргыз жана орус тилинде).
Нарын облусу,1998.
Жалалабат облусу, 2003.
Ала-Бука району, 2005.
Суусамыр, 2010.
Сөздүктөр
Карасаев X. Орфографиялык сөздүк, 1983.
Советтикэнциклопедиялыксөздүк, 1-том, 1984.
Советтик энциклопедиялык сөздүк, 2- том, 1985.
Советтик энциклопедиялык сөздүк, 3- том, 1986.
Советтик энциклопедиялык сөздүк, 4- том, 1987.
Физика: терминдердин түшүндүрмө сөздүгү, 1989.
Математика: терминдердин түшүндүрмө сөздүгү, 1989.
География: терминдердин түшүндүрмө сөздүгү, 1989.
Зоология: терминдердин түшүндүрмө сөздүгү, 1992.
“Эскерүү китеби”
Фрунзе шаары, 1993.
Талас облусу, 2005
Ош облусу: 1-том, 2005.
Ош облусу:2-том, 2005.
Ош шаары,2008.
Баткен облусу, 2009.
Ысык-Көл облусу, 2009.
Чүй облусу, 2009.
Нарын облусу, 2009.
1941- 1945: Жыйынтык том, 2012.
