Жыргалбек Касаболот: Маданий туризмдин заманбап стратегиясы зарыл / Табиятыбызга таазим
Маданий туризмдин заманбап стратегиясы зарыл
Бул дүйнөдөгү ар кыл тажрыйба – ресторандардагы швед дасторкону сыяктуу. Андан ар бир эл, ар бир өлкө өзүнө ылайыктуусун, сиңимдүүсүн, керегин тандап алып, пайдасын көрүүгө акысы да, мүмкүнчүлүгү да бар. Бул айрыкча мурда-кийин жасап көрбөгөн, биз үчүн жаңы нерселерге мүнөздүү. Азыркы тапта Кыргызстан көп тармактарда ушундай ыкманы колдонуп, ички өзгөчөлүгүнө, көздөгөн максатына жараша колдоно турган убак келип атат. Алардын бири – туризм тармагын өнүктүрүүнүн ар кыл моделдери.
Жалаң жаратылышка басым жасап, күч келтирген туризмге ашыкча үмүт артуу эмнеси менен зыян экенин мурун кеп кылганбыз (ушул баракчадагы “Табиятыбызга таазим” аттуу макала). Кыскача эске сала кетсек, андай туризм бир жагынан жаратылыш ресурстарына зыян келтирип, экинчи жагынан келген туристтерде жергиликтүү элдин үрп-адатын, нарк-насилин уруп ойнобогон өңчөй керектөөчүлүк көз карашты калыптандырат. Туристтерге, тагыраагы алардын акчасына сокур сыйынуу Таиланд сыяктуу мамлекеттердин кадыр-баркын дүйнөлүк сойкукананын деңгээлине чейин түшүрдү. Инвесторлорго ашыкча ишенген грузиндер азыр айрым жерлерде арабдарга сатып жиберген жерлерин кайра өз карамагына кайтара албай отурушканын барган кесиптештер айтып беришкен. Кыскасы, жаратылышыбызга кам көрбөй, тескерисинче валютага айландыра берүү адаты жакшылыкка алып келбейт.
Илгери бир катар өлкөлөр жаратылышы начар болсо да туризмдин булагына диндин өзүн айландырганга жетишкен. Алыс барбай эле бир кезде араб элинин мекенчил, көрөгөч уулу Мухаммед түзүп кеткен диний система башкадан мурун Сауд Арабиясынын казынасына азыр да оңбогондой киреше түшүрүп келатат. Илгертен бери диний зыярат практикасы бир катар өлкөлөрдүн акча булагына айланган. Жыл сайын Ватиканга миңдеген христиандар Рим папасын бир көрүп кетиш үчүн эле агылат. Индуизмдин толгон-токой багыттарындагы руханий практикаларды үйрөнүш үчүн дүйнө жүзүнөн келгендер бар.
Илим-билим өнүккөн сайын туризмдин дагы бир багыты пайда болду. Ал – медициналык туризм. Түркияга, Израилге, Германияга, Түштүк Кореяга ж. б. бир катар мамлекеттерге көп адамдар дарыланганы барышат. Алар дарылануу үчүн таштаган акчасынан тышкары, ошол жерде жашап, ал жердин кызматынан пайдаланганы үчүн жумшаган акчасы да ушул өлкөлөрдүн ичинде калып, ички дүң өнүмүн арбытууга салым кошот.
Бирок биз дүйнөгө таасир эткен дин системасын түзүп, аны жайылтууга жетишкен эл эмеспиз. Биз ушу тапта диндердин экспорттоочусу эмес, импорттоочусубуз. Медицинабыздын абалы деле ичтен дарыланбай эле тышка качкыдай абалда. Демек, азырынча жаратылыш ресурстарына таянбаган туризмдин биз үчүн бир гана алгылыктуу альтернативасы же кошумчасы бар. Ал – маданий туризм. Туура пайдаланса ал киреше гана түшүрүп тим болбостон, маданияттын өнүгүшүнө да чоң салым кошо ала турган дарамети көп.
Санкт-Петербургдагы Эрмитаж музейи бүткүл дүйнө жүзүнөн сүрөт ышкыбоздорун өзүнө тартып келет. Анткени анчалык бай сүрөт коллекциясы сейрек кездешет. Аты чыккан бир катар орус жазуучуларынын музейлери көрүүчүлөргө өз доорунун атмосферасын тартуулайт. Индиядагы Тадж-Махал мемориалы бул өлкөгө келген туристтердин көбүн кызыктырат. Кытайдагы Улуу кытай сепили, Франциядагы Лувр, Брюсселдеги ратуша ж. б. белгилүү жерлер туристтерди тартып гана тим болбостон, бул өлкөлөрдүн брендине чейин айланган. Ал тургай айрым мамлекеттерде ишкерлер бул үчүн тарыхый жагдайлардан улам түзүлүп калган объектилер аздык кылгансып, маданиятка тиешелүү нерселердин тегерегинде андай объектилерди өздөрү жасап чыгышат.
Алыс барбай эле Түркияда колдонулган ыкмаларды мисал келтирсем, Стамбул университетине жакын жерде, Сулеймания комплексине бараткан жолдо акындар жакшы көргөн кафе бар. Менюсунун биринчи бетинде тамак-аштын тизмеси болсо, калган беттери ар кайсы акындардын ырлары. Ар бир акынга арналган меню бар. Адабиятка кызыккандар бул жерге атайын келип, менюдагы ырларды окуп, өз чыгармаларын талкуулап кетишет.
Ушул эле шаардын булуңга жакын бетинде Пьер Лотти аттуу жер бар. Француз саякатчысы жана жазуучусу Пьер Лоттиге арналган бул кооз жайдагы кафе-ресторандын Түркияга болгон-бүткөн тиешеси – жазуучунун каарманы түрк кызга ашык болгону. Бирок ишкерлер ошону да эптүү колдонуп, кыялкечтер үчүн жагымдуу жагдай түзгөнгө жетишкен.
Султанахмет комплексинин каршысындагы кафе атактуулар келип тамак ичип кеткени менен белгилүү. Алардын бул кафеден ар кайсы жылдары тамактанып жатканын сүрөткө тартып илип алып, кожоюндары өзүнө кардарларды тартуунун ыкмасы катары пайдаланышат.
Адабият боюнча Нобел сыйлыгынын лауреаты Орхан Памук ачкан, анын романына арналган музейде анын каармандарынын буюм-тайымдары коюлган. Кээде манияга чейин жеткидей психологиялык абалда топтолгон бул буюмдардын бир топтору бир эсе өз доорун чагылдырса, бир эсе аларды чогултуу кыйын деле болгон эмес деген жыйынтыкка келесиң. Ошого карабастан жазуучунун чыгармачылыгына кызыккан көрүүчүлөрдүн аягы үзүлбөйт.
Түркияда музей-карт системасы иштейт. Өлкөнүн өз жарандары жана виза алган чет элдиктер үчүн музей карт 60 лира турат. Студенттерге андан да арзан, ал эми жаш балдарга таптакыр эле 10 лиралык карталар сатылат. Бул анча чоң акча эмес. Аны менен жалпы Түркиядагы 300 музейге бекер, кезексиз кире берсең болот. Алардын ичинен Стамбулда 6-7 объектиге киргенге мүмкүнчүлүк бар. Эң кызыктуусу – Археологиялык музей. Ичинде антика дооруна тиешелүү экспонаттардын өтө бай коллекциясы топтолгон.
Мен бул картанын маанисин адегенде түшүнгөн эмесмин. Анткени кадимкидей билет сатылса алда канча кымбатка түшмөк. Бирок кийин түшүндүм. Көрсө музей картасын алган киши баарына кирип жетише албайт экен, а бирок аз болсо да акча түшө берет. Аны сатпаса билет баасын көргөн киши таптакыр кирбей коюшу мүмкүн. Киши эч кайсы билет сатып албай койгонуна караганда музей картасынын сатылышы менимче алда канча көп киреше алып келип, музейлерге тартуунун да эң жакшы ыкмасы болуп кызмат кылат.
Шаардын булуңга караган бетинде Балат аттуу район бар. Архитектурасы, жашаган элдин турмушу бир топ кызык. Ошентсе да негизинен жарды район болгондуктан мурун ага эч ким деле келчү эмес экен. Бирок бул район тууралуу фильм тартылган соң андагы мейманканалардын баасы кымбаттап кеткен.
Осмон империясы тууралуу сериалдар тартылгандан бери Стамбулда ага байланышкан аталыштардагы ресторандар, кафелер, мончолор, мейманканалар жайнап кетти. Демек, кино тармагы туристтерди тартууга түздөн-түз кызмат кылууда.
Бул жалаң эле Түркияга мүнөздүү көрүнүш эмес. Кореянын тарыхый фильмдери дүйнө жүзүнө тарады. Мындай фильмдер корей элинин турмушундагы ар кайсы тармактардын (дарыгерлик, сүрөтчүлүк, ашпозчулук, тигүүчүлүк, каллиграфия, кол өнөрчүлүк, укук тартиби ж. б.) өнүгүш тарыхын, салт-санаасын, маданиятын, улуттук баалуулуктарын эң сонун чагылдырат. Бул айрыкча орусиялыктарды өзүнө тартып, атайын ошон үчүн барып жашагысы келгендер ушу тапта четтен табылат.
Кыргызстан ушул тажрыйбанын баарын кантип пайдалана алат? Аны жергиликтүү өзгөчөлүктөргө кандай ылайыктаса болот?
Адегенде эле эске сала турган жагдай – бизде тарыхый жайлар (сепилдер, урандылар, казындылар) башынан эле аз. Чыңгыз Айтматовдун чыгармалары менен “Манас” эпосун эске албаганда, көп адабий мурасыбыз башка тилдерге анча көп которулган эмес.
Мындай жагдайда маданий туризмди өнүктүрүүнүн стратегиясы үч компонентти камтышы зарыл. Алар бир учурда башталып, бирок үчөө үч башка мезгилди камтыйт.
Биринчи компоненттин алкагында дүйнөгө аздыр-көптүр жакшы таанылган мурасыбызды пайдалануудан башташыбыз керек. Мисалы, Манас комплекстерине жакын жерде улуу эпосубуздун башка тилдердеги котормолорун сатыкка чыгарсак жакшы. Чыңгыз Айтматовдун үй-музейине жакын жерге анын кыргыз же орус тилинде эмес, башка тилдерде чыккан китептерин саттырып койгон оң болот. Бир учурда анын каармандарына байланышкан чакан музейлерди ачып, экспонаттарынын аталыштарын англисче жазып чыгуу маанилүү.
Экинчи компоненттин алкагында колдо болгон адабий чыгармалардын эң мыктыларын, эл аралык деңгээлде чоң кызыгуу жарата тургандарын иргеп чыгып, дүйнө тилдерине которо башташ керек. Аларга сырткы дүйнөдөн кызыгуу кандай болуп жатканына мониторинг жүргүзүп, ийгиликке жеткендерине байланыштуу туристтик объектилерди кура берсек болот. Кийин аларга туристтерди тарта баштайбыз. Алыс барбай эле “Кожожаш” фильмин дүйнө тилдеринде тарата алсак – кыйла резонанс жаратаары шексиз. Экология маселеси кабыргасынан коюлуп жаткан биздин доордо бул фильмдин экинчи өмүрү башталарына менин көзүм жетип эле турат.
Үчүнчү компонентти жаңыдан башташка туура келет. Анын негизи – экспорттук мазмундагы кино тартып, дүйнө тилдеринде чыгаруу. Мунун жакшы өрнөгү “Курманжан датка” фильми болуп калды. Эми ушул салтты улантып, дүйнөлүк кино ышкыбоздоруна кыргыз дүйнөсүн жакшы жагынан тааныта турган прозалык чыгармаларды, кенже эпосторду, жомокторду, уламыштарды киного айлантуу максатка ылайык. Эгер бул фильмдер конкреттүү жерлерге, объектилерге ж. б. байланса андан бетер жакшы. Анткени кийин ошолордун баары туристтик объектиге айланат. Мисалы, “Сынган кылыч” боюнча фильм тартылса, андагы каармандардын жашаган жеринин баарына бирден объект ачып чыкса болот.
Маданий туризм кыргыздын жакшы жагын дүйнө элдерине таанытып, акча табыш үчүн эле керек эмес. Биринчиден эл байыган сайын өлкөбүздө ички туризм да кеңири тамыр жаят. Демек, бул багыттагы иштердин өз элибизге да кыйыр түрдө тарбиялык мааниси болот. Экинчиден бул иш башталган соң кыргыздын өзү үчүн кандай маданият зарыл экени да бара-бара түшүнүктүү боло баштайт. Үчүнчүдөн маданий мурасыбыз өзүнөн өзү иргелип, мезгилдин элегинен өткөн бир топ чыгармалар алдыңкы планга чыгат. Бул чоң иш.
Албетте, жогоруда айтылгандардын баары – маданий туризмди өнүктүрүүнүн жападан жалгыз жолу эмес. Адистер, маданият тармагынын өкүлдөрү жана башкалар өз сунуштарын айтышаар. Болгону биздин эл азыркы дүйнөлөшүү доорунда маданий таасирдин объекти эле эмес, субъекти да болушуна мезгил жеткенин эске алганыбыз оң.
Анкени чын-чынына келгенде уучубуз куру эмес. Кыргыздын дүйнөгө берери али алдыда.
Жыргалбек Касаболот
Стамбул, 13.11.2022
Табиятыбызга таазим
(«Улуттук кызыкчылык» түрмөгүнөн)
Бейиши болгур таенем бала кезинде Үркүндү көргөн киши болчу. Анын айтымында, орустар жаңыдан келген кезде кыргыздар балык жечү эмес экен. «Сазан келип эртең менен жээкте ойногондо сазандын көптүгүнөн жээктеги самын таштын үстү көрүнбөй калчу», – дечү. Улуураак туугандарынын бири орустар балык жегенин билип алып, самын таштын жараңкасына башы тыгылып калган сазандардын бирин деге менен сайып алып бирөөнү бир чака буудайга алмаштырып энесин баккан экен. «Кийин кыргыздар балык жегенди үйрөндү. Анда деле балык толтура. Арыкта агып аткан эле суудагы балыкты алыштын башынан бакан менен үркүтө коюп көйнөк менен эле ылдый жактан тосуп алганда көптүгүнөн тарта албай калышчу. Кыздарга эле азап, тазалайбыз, куурабыз. «Балык жеген багышпайт, пейли кеткен беришпейт» деп ырым кылып байкелерибиз бири-бирине сунбай жешет, мен жегим келчү эмес», – деп көп айтаар эле. Көлдөгү жана анын тегерегиндеги балык илгери ушунча көп болгонун ошондо билгем.
Алабуга же көкчаар деген билектей балыкты өзүм деле көрүп калдым. Ичинин баары чылкылдаган эле май болор эле, жарыктык. Бирөөнүн майына 10 балык куурсаң кенен жетчү. Азыр анын бири жок.
«Ушу Көлдүн жээгинин баары атчан киши кирип кетсе көрүнбөй калгыдай чычырканак токой болчу. Жан-жаныбардын баары бар эле. Кийин эле куу такыр болуп калбадыбы. Шарпылдактын (Тоңдун нары жагындагы жол боюндагы жар) түбү менен өткөн бир эле атчан кишилик жалгыз аяк жол бар эле, толкун аттын туягына тийип турчу. Азыр андан бери Көл канчалык азайып кеткенин карабайсыңбы», – дегени да эсимде бар. Кийин ошол жалгыз аяк жолду Улуттук көркөм сүрөт музейиндеги орус сүрөтчүсүнүн чыгармасынан өз көзүм менен көрдүм. Бир кылым мурунку сүрөт Ысык-Көл андан бери канчалык тартылып кеткенин даана көрсөтүп турат.
Ал киши өмүр бою Көлгө түшкөнгө дааган жок. «Касиетиңден айланайын. Илгертен келип эле бетибизди жууганга сүйүнүп, сыйынып алып кайра кетчү элек. Жолоочулардын эч кимиси жылаңачтанмак тургай көлгө бутун малып түшчү эмес. Азыр эле заман өзгөрүп анын баары кеп болбой калбадыбы», – деп шыпшынып коер эле. Өзү эле ошондой экен дейин десем, эски кишилердин көбүнөн Көлгө карата ошондой аздектеген мамилени байкадым. Кийин өзүм деле эмнегедир жаш өткөн сайын түшпөй калдым. «Башкалардын булгап жатканы деле жетишет» деп бетимди жууп тим болом.
Муну айтып жаткан себебим – жалаң туризм деп атып баарына жол берилип, жакшы менен жаманды ылгабай жаткан азыркы заман жөнүндө кеп кылгым келди. Туристтер жаратылышка өзүнүкүндөй мамиле кылбайт экен. Машинеси менен кирип барып арак ичкендерди, ити менен кошо түшкөндөрдү көрүп жүрүп далай зээним кейиди. Жакында эле Пакистандан келгендер ичине кирип алып жышынып жаткан видеолор соцтармакка тарады. Үстүнө мончо салып алган пансионаттарды кесиптештерибиз тартып чыгарып жүрүшөт. Аттуу-баштуу эле адамдар ээлик кылган пансионаттарда тазалоочу жабдуу жок болгондуктан ичинен чыккан кир-коктун баары түз эле Көлгө куюлуп жатканы да бир эмес, бир нече жолу журналисттик иликтөөлөрдүн темасы болгон жайы бар. Ушунун баары Көлгө түшмөк тургай бутун салбаган бир кездеги ата-бабалардын табиятка кылган мамилесине канчалык кайчы келери айтпаса да түшүнүктүү.
Муну сөз кылсаң эле «туризм деген абдан маанилүү тармак, туристтер үчүн бардык шартты түзүш керек, кичине эле каршы сүйлөсөң келбей коюшат» дечүлөр четтен табылат. Ал тургай жыл сайын кирешесинин кыйла бөлүгүн ушул тармактан тапкан өз жердештериме деле маселенин мындай өңүттө коюлушу жакпаса керек. Бирок туризм азыр Кыргызстанда эле эмес, жалпы эле дүйнө жүзүндө абдан талаштуу жагдайларды жараткан тармак экенин да моюнга алганыбыз туура болот. Андай талаштуу жагдайлардын бири – жергиликтүү элдин адеп-ахлагына, кылымдардан бери ошол элди эл кылып келаткан жашоо ыңгайына тийгизген таасири. Мисалы, туризмдин дүйнөлүк борборлорунун бири – Таиланд. Бирок бул мамлекет жалаң эле эс алуунун эмес, сойкулуктун, бачабаздыктын жана порноиндустриянын да дүйнөлүк борбору. Андай жаманаттыны өз мамлекетине душман эле болгон киши каалабаса, акыл-эси ордунда турган адам каалабайт.
Экинчи жагдай – туризмдин экологияга тийгизген зыяны. Былтыр коронавирус пандемиясы күч алып, карантин киргизилгенде Венециянын суусу көп жылдан бери биринчи жолу тунуп, илгеркидей балыктар пайда болуптур. Жаратылыш эс ала түшкөндөй эле болсо керек.
Жалпысынан XXI кылымда жер бетинде экономика менен экологиянын карама-каршылыгы күн тартибиндеги алдыңкы орунга чыкты. Мөңгүлөр азайып, климат өзгөрүп, дүйнө эли энергиянын жаңыруучу булактарына өтүүнү жапырт ойлонуп жактан кезде жалаң туризмден, кендерди иштетүүдөн түшкөн каражатка, мунай менен көмүргө ойлонбой кызыгуу өкүнүчтүү натыйжаларга алып келиши ыктымал. Мындай шартта акчага эмес, өлкөнүн бакубат жашоосунун негизги шарты болгон экологияга биринчи иретте көңүл буруу зарыл.
Үчүнчү жагдай – туризмге байланган экономика тышкы факторлорго өтө эле көз каранды. Айталык, адатта кирешесинин 40% жакыны туризмден түшкөн Түркиянын экономикасы коронавируска байланыштуу чектөөлөрдөн улам эки жылдан бери кыйла олку-солку болуп калды. Ошол эле Таиланд пандемия башталгандан бери мурда болуп көрбөгөндөй кризиске учурап турган кези. Анын ордуна экономиканын башка тармактарын өнүктүрүп алган болсо мынчалык кыйналмак эмес.
Төртүнчү жагдай – инвесторлордун саясаты. Грузиянын ажайып кооз жерлерине көз арткан араб инвесторлору акчасын аябастан аларды сатып алып, тышынан курчап, мечит менен медреселерин салдырып, ал аймакка эч кимди киргизбей, акыры грузиндер өз жеринде өзү чоочун болуп калганын ал жакка барган кесиптештер айтып келди. Асман шаарын салууга кызыккан араб инвесторлорун алып келүүдөн мурда стратегиялык коркунучтарга толтура ушундай өңүттөрүн жакшылап ойлонуу маанилүү болуп турат.
Кыргыздын табиятка болгон мамилеси кандай болушу керек? Кыргызча жашагыбыз келсе – Көлгө эч ким түшпөшү керек. Жалаң эле Ысык-Көл эмес, Соң-Көл, Сары-Челек сыяктуу кирди кол менен кармагыс көлдөрүбүз адам жанына барып суктанып гана кете турган жайлар болууга тийиш. Арстанбаптагы кыргыз мыктылары көмүлгөн жайлар тазаланып, улуттук пантеонго айланышы зарыл.
Албетте, туризм да маанилүү. Ошондуктан туризмди да тыйбай, ошону менен бирге экологияны да сактоонун жолдору барбы? Бар.
Мындан бир нече жыл мурун Кытайга барганыбызда кыргыздар менен казактар жашаган жайлоолордо болдук. Эң кооз жерлерине барган автожолдор мыкты сапатта жасалган. Баарынан кызыгы, жаратылышты аралаганга уруксат бербей, корук кылып темир тор менен тосуп коюшуптур. Барып абасынан дем алсаң болот, сүрөткө түшсөң болот, тамак ичсең болот, түнөсөң болот, бирок токойду аралап кирип барганга уруксат жок. «Эмнеге мындай кылып койдуңар?» – десек: «Башында токойду аралаганга уруксат берип көргөнбүз. Бирок башкасын кой, өзүбүздүн эле Кытайдын туристтери аралап кирип барып булгап, айласын кетирип жибергенинен ушундай чара көрүүгө аргасыз болдук», – дешти.
Түркиянын айрым туристтик жайларында жергиликтүү кум ушунчалык уникалдуу болгондуктан, аны кымырып алып кетүүгө тыюу салган эрежелер иштейт. Стамбулдун жанындагы Бүйүк Адалар аттуу аралдарга күйүүчү май менен жүрүүчү транспорттун киришине уруксат жок. Ошол эле Кытайда кимдир-бирөө эреже бузса турист экенине карабайт, мыйзам баарына бирдей.
Менимче ушул туура. Жаратылышка суктанууга шарт түзүлүшү маанилүү, бирок аны булгоого техникалык жактан да, мыйзам жагынан да жол берилбеши керек. Ички туризм болобу, тышкы туризм болобу, жаратылышка аяр мамиле кылууга аргасыз кыла турган эрежелер баарына бирдей болушу зарыл. Адегенде заманбап канализация салмайынча, андагы булганыч нерселер жергиликтүү сууга агып киришине толук бөгөт коюлмайынча бир да эс алуу жайы салынбашы керек. Андай жайлары жок пансионаттар эч кандай эскертүүсү же штрафы жок эле кадимкидей жабылышы зарыл. Туристтер менен иштеген агенттиктер аларга жергиликтүү элдин үрп-адаты, каада-салты, баалуулуктары жөнүндө туура маалымат берип турууга милдеттүү. Ал эми андай баалуулуктарга туура мамилени камсыз кыла албаган ишканалар жабылып, тартип бузган туристтер мага демектен миллиардер болсо да өмүр бою кара тизмеге киргизилиши талап кылынат.
Чындыгында дүйнөлүк тажрыйбадан экологияга жана туризмге карата мамиленин «саркындысын» эмес, алдыңкы үлгүлөрүн алып, пайдаланууга мезгил жетти. Эгерде ошондой максат менен иш баштасак, улуттук өзөгүбүздү биринчи орунга коюп, ошол эле учурда илим менен техниканын жетишкендиктерин да билги колдонуп маселени чечүүгө шарт түзүлөт. Бул маселени талкууласак, экономиканы эмес, алысты көздөгөн улуттук кызыкчылыкты туу тутуп гана талкуулайлы. Башка позициянын баары келечегибизге зыян.
Жыргалбек Касаболот
11.09.2021