Кан таламай

Оюнчулардын саны 2—6 киши.

Оюн өткөрүлүүчү жер: аянтча, бөлмө.

Оюнда колдонуучу буюмдар: чүкөлөр.

Оюнга даярдануу. Оюнчулар тегерек болуп уй мүйүз тарта отурушкандан кийин шарты жана кезеги жөнүндө сүйлөшүп алышат.

Оюндун баяны. Көзектеги оюнчу, оюнчулардын алдына бардык чүкөлөрдү чачып таштайт. Жылтырак түстүү болгон чүкөлөрдүн бирөөсү «кан» болот. Эгерде чүкөлөрдү көзектеги оюнчу чачып таштагандан кийин «кан» «таа» болуп түшсө, бардык оюнчулар «кан таламай» деп кыйкырып чүкөлөрдү талай башташат. Жердеги чүкөлөр таланып бүткөндөн кийин, эгерде кан кайсы оюнчунун колунда ошол оюнчу аларды дагы чачып таштайт. Эгерде «кач» «таа» болбой, «айкүр» «бөк», «чик» же оңкосуна гүшсе, оюнчулар «тикти» — чик» «бектү» — «бөк» түшкөн чүкөлөр менен чертишет. Үч чүкөнү утуп алгандан кийин «канды» чертип алса дагы болот, бул жолу дагы «кан» башка чүкөлөрдүн тегерегинде турса, чертип алууга болбосо дагы эки жолу башка чүкөлөрдү чертип «канга» жол ачыш аны утса болот.

Утуп алган чүкөлөрдү (3 же 5) черткен колунда чогултат, аларды «канды» утуп алгандан кийин гана бош колуна өткөрсө болот, андан кийин дагы утуп алган чүкөлөрдү бир колунан экинчи колуна үчтөн өткөрүүгө болот.

Чертилип урулган чүкөнү (кийикти) гана утуп алса болот, Чертилген чүкө (ок) ордунда калат. «Кан» менен чертип утууга болбойт, «канды» чертсе болот. Көп чүкөлөрдү чертип утуп алган оюнчу жеңет. Эгерде бир канча оюнчулардын уткан чүкөлөрү бирдей болсо, «канды» утуп алган оюнчу артыкчылыкка ээ болот.

Оюндун эрежеси. Оюн кайрадан башталгыча, утулган оюнчу утуп алган чүкөлөрүн бардыгын коёт. Уткан оюнчу, утулган оюнчу канча чүкө койсо, ал дагы ошончону коёт, калгандарын өзүндө калтырат,«Кан» менен бир чүкөнү (кандын досу) коюлат. Эгерде «кан» уткан оюнчуда болбой, утулган оюнчуда болсо, утулган оюнчу оюн кайрадан башталганда бир чүкө кем коюп, оюнду биринчи чертип баштайт. Оюн кайрадан башталганда «канды» таламайдан башталат.

Оюндун педагогикалык мааниси. Кол менен кыймылдарды так аткарууга аралыкты, ашыктарды туура чамалоого, бир бирин урматтоого, максатка жетүүгө аракеттенүүгө үйрөтөт.

«Кыргыз эл оюндары: /Анаркулов X. Н, Сурөтчүсү К. Молдоказиев», http://www.bizdin.kg

Чүкөлөрдү көп кылып чогултуп алып, баары бирдей чүкө кылып, ортого хан деп кызыл түскө боёлгон чоң чүкө чыгарылат. Чүкөнү калчаганда кан таа туруп калса, анда таламай башталат, эгер алчы турса 3 жолу өкчөлөт. Кайра эле таа турса таламай, бөк же чик түшсө ойной бермей.

Чүкөнү чачкан адамдан башка адам өкчөйт. Өзү кол тийгизсе жыдып калат.

 

Ойноюн деген балдар бары бирден чүкө тандап, анын баарын калчашат. Кимдики турса ошол биринчи баштачу, улам чик же бөк түшүп кала бергендердики артта ойночу.

Чүкө чачылып, окшош-окшошу менен атылат. Мисалы, бөк менен бөк, чик менен чик, канды гана атканга болбойт, аны эң аягында гана атат. Чик менен атып жатып башкасына тийип калса анда жарабайт, жыдып, кийинки оюнчу улантат. Чүкө түгөнүп, баарын утуп алгандан кийин, кайра баштаарда кан кимде болсо канга бир чүкөнү ашык кошуп кан жолдош деп, калган чүкөлөрүн санап айтканда, ошончодон чүкө кошкон, кан кимде болсо ошол оюнду баштаган.

Ким утса бирөөгө чүкөнүн баары топтолот да, ошол адам жеңген болот. Башында шарт коет ким жеңилсе ырдайт, же малак берет, же күлдүргөн, же жомок айткан.

Кум-Арык айылынан Шайым апа,
“Эл билими” сайтынан алынды