Калыгул Бай уулу (1785 – 1855)
Калыгул Бай уулу жана анын чыгармачылыгы тууралуу
Калыгул Бай уулу (Уикипедия)
Канткенде адам уулу адам болот? же олуя Калыгулдун ЖЕТИ ОСУЯТЫ (С.Байгазиев)
Чыгармалары
АКЫР ЗАМАН
Азиздер айтып кетиптир
Акыр заман болжолун.
Ак Азирети пайгамбар,
Адам ата баш болуп:
Акыр заман кишиси,
Кичине болоор мүчөсү.
Илгери өткөн адамдан
Башка болот деп айткан.
Адеби жок сүйлөгөн,
Кашка болот деп айткан.
Конушу такыр, чөбү жок
Ташка конот деп айткан.
Элдин нурку азайып,
Ачка болот деп айткан.
Акыр заман адамы
Бакыл болот деп айткан.
Мал азайып арымдап,
Жакыр болот деп айткан.
Эгини өнүп, чөп чыкпай
Такыр болот деп айткан.
Андан кийин замана
Акыр болот деп айткан.
Акыр заман адамы
Алым болот деп айткан.
Аяттын сөзүн бек тутпай,
Залым болот деп айткан.
Аганын тилин ини албай,
Чагым болот деп айткан.
Биринин тилин бири албай,
Жайыл болот деп айткан.
Капыр менен аралаш,
Ошондо айыл конот деп айткан.
НАСЫЯТ, САНАТ ЫРЛАРЫ
Шатыратып күн жааса,
Жерге жагат дечү эле.
Жакшы чыккан азамат
Элин билет дечү эле.
Ошол адам ойлосоң,
Кимден чыгат деп айткан.
Ушул турган калайык,
Элден чыгат деп айткан.
Алтын-күмүш асылдар
Жерден чыгат деп айткан.
Текши жерге тегирмен,
Жүрүп турат деп айткан.
Тегеренип баарысын,
Билип турат деп айткан
Кызыл, кызыл кыялар,
Кыргый талга уялаар.
Такыясын колго алып,
Кыз-жигитти кубалаар.
Жашыл ала кыялар,
Жагалмай талга уялаар.
Жакшы заман келгенде,
Жаштар бизди кубалаар
Өңү сары, көзү көк
Орус чыгат деп айткан.
Миң түтүнгө бир киши,
Болуш чыгат деп айткан
Буйрук менен кондурган
Конуш чыгат деп айткан.
Узун чөптүн баарысын
Оруп чыгат деп айткан.
Кыска чөптүн баарысын
Коруп чыгат деп айткан
Эркек үндүү аялдын
Уяты жок,
Катын үндүү эркектин
Кубаты жок.
Өгүз мүйүз инектин
Сүтү болбойт.
Инек мүйүз өгүздүн
Күчү болбойт.
Кээ бир адам күпкүрөйт,
Магдыры жок,
Кээ бир адам достошот,
Тамыры жок.
Жылдан жылга замана
Кыйын чыгат ошондо.
Эсеп кылып, мал алган
Тыйын чыгат ошондо.
Андан кийин билимдүү
Атың чыгат деп уктум.
Түрдүү ошондой акылдуу
Аяр чыгат деп уктум.
Калайыкты бийлеген
Аял чыгат деп уктум.
Албан түрлүү ушундай
Заман чыгат деп уктум.
Кийин чыккан адамы
Илим билген амалдуу
Аяр болот деп уктум.
Кандай кылган жумушка
Даяр болот деп уктум.
Ошондогу адамдар
Молдо болот деп уктум.
Миңген атын карасаң,
Жорго болот деп уктум
От араба, дилгирем,
Жол кыскарат ошондо.
Этек, жеңи чолоюп,
Тон кыскарат ошондо
Айттырбаса, жедирбей,
Аяр болот ошолор.
Жоо дегенде, дегдеген
Даяр болот ошолор.
Түн ичинде уктабас
Батыр болот ошолор.
Бысмылданы айтпаган
Каапыр болот ошолор.
Жарды, байы билинбей
Жалпы болот ошолор
Кара жердин бетине
Аштык чыкпай, жер калбайт.
Атасынын сөзүнө
Бала кулак көп салбайт.
Атанын тилин бала албайт,
Андан артык биле айлбайт
Кыйкырганы бел ашпай,
Үн кыскарган бир заман.
Кылса, жумуш бүтпөгөн,
Күн кыскарган бир заман.
Кожо-молдо жоголуп,
Дин кыскарган бир заман.
Орозо-намаз окубай,
(Дин) Тил кыскарган бир заман.
Ошол жакшы, биз жаман,
Өтүп барат бир заман.
Биз жүргөн жер тар заман,
Кийин келээр зар заман
Кайгысыз киши карыбайт,
Калп айткан киши жарыбайт.
Беш тогоол өтпөй, жай болбойт,
Пейли тар киши бай болбойт.
Көп болуп жылдыз ай болбойт,
Көөнү тар адам бай болбойт.
Жаман ишке киришпе
Акылы бар боз бала.
Алал ишти козголо
Акылдууга дос бала.
Акылсызга жолобо,
Жолугасың тайгакка.
Тайгаланып жыгылба,
Кудайга үнүң угузба.
Жаман иштен качып өт –
Жакшылыкка жетесиң.
Кокусунан жаманга,
Жолукпагын нааданга,
Арманда болуп кетесиң,
Аманат жандан кечесиң.
Жакшы кепке шашпагын,
Сабырлык менен барасың.
Акыры түбү ошондон,
Жакшылыкты табасың.
Этеги жок, жеңи жок кийим чыгаар,
Эң кийинки баласы кыйын чыгаар.
Акча кагаз бул болуп тыйын чыгаар,
Атасынан баласы кыйын чыгаар.
Күндө кеңеш бир жакшы жыйын чыгаар,
Андай өңдүү бир заман кийин чыгаар.
Этек-жеңи чолоюп чапан чыгаар,
Эң кийинки баласы тапан чыгаар.
Эки башын кайкайтып кайык чыгаар,
«Эримди өзүм бийлейм» деп зайып чыгаар.
Мээнет кетпейт бечелден,
Сөз кутулбайт чеченден.
Теректин түбү тыт болот,
Жаман адам кырт болот.
Жамандын бары таарынчаак,
Ар бир ишке корунчаак.
Акылы бар азамат,
Ар бир сөзгө казанат.
Алгыр болсо тайганың,
Алтындан таап, каргы так.
Ала албаса андайды
Айлансын аштан, башка чап.
Күлүк болсо тайганың,
Күмүштөн таап, каргы так.
Күйүп кетсең жаманга,
Күйүп жүрбөй, башка чап.
Алтын мөөр, ай мончок,
Адамга кайдан табылат?
Алганың жаман болгон соң,
Абийириң кайдан жабылат?
Эр адамдын жаманы
Жүрүшүнөн кул болоор.
Ургаачынын жаманы
Кыялынан тул болоор.
Акылдуунун айтканы,
Абайласаң бул болоор.
Там бир жылы көбөйөөр,
Дарак бир жерден көгөрөөр.
Каркыра катары менен жүрөөр,
Кадырын билген киши билээр.
Унчуккандан унчукпаган жакшыраак,
Унчуккандын башына тиеэр таяк.
Акыл, макал – экөө бирдей келээр,
Ал экөөнүн айтканы күндөй тиер.
Билбеген наадандардын ичи күйөөр,
Билген адам ошону
Байым кылаар.
Көкүрөккө ойлонуп,
Дайын кылаар.
Билбегендер ошону
Айың кылаар.
Жыйырма менен отуз жаш –
Өтсө келбейт ал кайтып.
Желип өмүр өткөн соң,
Жигит болбойт чал кайтып.
Аргымак атың арыса,
Алмагы кыйын жал кайтып,
Чынарын кессең түбүнөн,
Чырпык болбойт тал кайтып.
Чындап ажал келген соң,
Чыкса келбейт жан кайтып.
Кетсе дөөлөт колуңдан,
Келмеги кыйын мал кайтып.
Жигиттерге кыз жакшы,
Мүнүшкөргө куш жакшы.
Тил албаган жаманга,
Акыл сөздөн муш жакшы.
Бул жалганда нур жакшы,
Булбулдарга гүл жакшы.
Муңдуунун черин жазууга,
Булбул күбө тил жакшы.
Алыска сапар жол жүрсөң,
Аземдүү жорго ат жакшы.
Окусаң илим үйрөнүп,
Орундуу жазган кат жакшы.
Сараңдардын миңинен
Жалгыз да болсо март жакшы.
Пайдасы жок туугандан,
Мамилелүү сарт жакшы.
Медери жок туугандан,
Бек кармашкан жат жакшы.
Кеби жаман катындан
Келте ооруган дарт жакшы.
Мөмөсү жок дарактан,
Жапайы чыккан тал жакшы.
Адамдын учаар канаты –
Аз деле болсо мал жакшы.
Каз-өрдөккө көл жакшы,
Катындарга эр жакшы.
Бербесе да медерлүү,
Берекелүү эл жакшы.
Чар тарапка мал оттоп,
Чарба малга тоо жакшы.
Качса кетет кутулуп,
Кийиктерге зоо жакшы.
Жакшы болсоң жердей бол,
Баарын чыдап көтөргөн.
Таза болсоң суудай бол,
Баарын жууп кетирген.
Ырыс алды ынтымак,
Ынтымагың жок болсо,
Алдыңдан таяр алтын так
Ары жок – күлучү.
Санасы жок – уйкучу.
Аюу аманын тилейт,
Акмак жаманын тилейт.
Орой киши батыр болоор,
От чыкпай, жериң такыр болоор,
Ошол заман жакын болоор,
Аягың таш болоор,
Кулуң баш болоор,
Тууганың кас болоор,
Корооң бош болоор.
Мингениң жыгач ат болоор,
Кылганың касам ант болоор,
Ыгы жокко жан берип,
Ыйманынан жат болоор.
Бактылууну карасаң,
Муз үстүнө от жагат.
Багы жокту карасаң,
Кургак үйдөн суу тамат.
ЫСЫК-КӨЛ ТУУРАЛУУ АЙТКАНЫ
Ысыккөл бейиштин эшиги,
Суу сайын нарын табак эти бар,
Жай болуп катыра ысыгы жок,
Кыш болуп кашкая суугу жок,
Ат жеткен жерде мындан артык кызыгы жок,
Мактанып жер жетээрби,
Адам мындан кетээрби?
Ысыккөлдөн чыкпаңар, балдар!
ТЕРМЕ
Кызаргандын баарысы
Манат болот турбайбы.
Кылган иштин баарысы
Адат болот турбайбы.
Ырдагандын баарысыСанат болот турбайбы
Аттууну коюп, жөөнү айтам,
Арбак конгон дөөнү айтам.
Катар-катар лөктү айтам,
Калп айтпаган төптү айтам
Көкүрөк чечен болбосо,
Көзү көрүп не кылат.
Жан кыйналат дебесек,
Жардылыктан ким өлөт?
Кара килең болбой, кар кетпейт,
Капсалаң болбой, жут болбойт.
Кара өзгөй болбой, доо болбойт.
Шагылы болбой, зоо болбойт.
Шайыры болбой эл болбойт,
Пейили жакшы кем болбойт
Чаң созулат тамандан,
Жакшылык келбейт жамандан.
Булбулдун мукам үнү бар.
Тайлактын таза жүнү бар
Коргондуу жердин ору бар,
Улуктун ката зору бар.
Экинин бири болбогон
Кембагал эрдин шору бар
Аскар, аскар, аскар тоо
Аягы барып чап болот.
Атадан алтоо болсоң да,
Сыйлашпасаң, жат болот
Теректин түбү тыт болот,
Жаман адам кырт болот.
Каарына алганда,
Ак жайдын күнү жут болот
Ак бөкөн келип жыгылат
Алдын казып ордосо,
Ак шумкар келип илинет,
Саятчы алдын тордосо
Ийри жыгач түз болот,
Тезге салып оңдосо.
Душманына кор болот,
Өз тууганын кордосо
Бу дүйнөдө не карып?
Сатылбаган бөз карып.
Айтылбаган сөз карып,
Замандашы болбосо,
Карыя болоор тез карып
Кадырын жеңе билбесе,
Бойго жеткен кыз карып.
Эл жакалай конбосо,
Бетегелүү бел карып.
Каз-өрдөгү болбосо,
Айдың чалкар көл карып.
Улук адыл болбосо,
Убара болот эл карып
Жалтаңдын башы зоо болот.
Жаман менен дос болсоң,
Акыры бир күн доо болот.
Жакшы менен дос болсоң,
Өлгүчөктү коштошот.
Жаман менен дос болсоң,
«Баягымды бергин» деп,
Эки айдан кийин мушташат
Кетсе дөөлөт колуңан,
Келмеги кыйын мал кайтып.
Келе деп келсе бересең,
Кейитет жанды саргайтып
Чырпыгың сынса талыңдан,
Чынар болбойт ал кайтып.
Чындап ажал келген соң,
Чыккан жан келбейт ал кайтып.
Өткөн өмүр – качкан куш,
Колуңа келбейт ал кайтып
Катынды мээнет чырмаса,
Каяша айтат эрине.
Жардыны мээнет чырмаса,
Аштыгы чыкпайт жерине.
Жакшыны мээнет чырмаса,
Жакыны менен касс болот.
Баланы мээнет чырмаса,
Сары карт чыгып, таз болот.
Келинди мээнет чырмаса,
Кайненеси касс болот.
Кызды мээнет чырмаса,
Атасынын төрүндө
Көп олтуруп кор болот
Тузду мээнет чырмаса
Даты чыгып шор болот.
Манапты мээнет чырмаса,
Түбү менен кор болот.
Атты мээнет чырмаса,
Аягынан басынат.
Төөнү мээнет чырмаса,
Котур болуп кашынат.
Байды мээнет чырмаса,
Ашканага жашынат
Кырчын айтат талмын деп,
Кемер айтат жармын деп.
Чымчык айтат кушмун деп,
Чырпык айтат салмын деп
Жекендүү көлдүн бал камыш,
Жылкы салса, от жанат.
Уулу жаман болгон соң,
Дөбөдөй болгон атасын
Төө үстүнөн ит кабат
Булбул үнүн эшитпей,
Буралып гүл ачылбайт,
Муңдуунун үнү басылбайт.
Күкүк үнүн эшитпей,
Күн жайланып ачылбайт.
Күйүттүү болгон адамдын
Күндө үнү басылбайт
Боло турган азамат
Болоттон кылыч байланып,
Жоргоо тийсе, сүрү бар
Тамды тешээр уурунун
Сабы кыска чоту бар.
Боло турган жигиттин
Жүрөгүндө оту бар
Аргымак мойнун ок кесет.
Азамат мойнун жок кесет.
Аргымактын азганы –
Аркы-терки басканы.
Азамат эрдин азганы –
Көчкөндө жөө басканы
Аргымакта жал жок деп,
Жолго таштап кетпеңдер.
Азаматта мал жок деп,
Жоого таштап кетпеңдер
Өзүндүү сууга тал бүтөт,
Өлбөгөн кулга мал бүтөт.
Мал бүткөнчө иш кетет,
Ага-инидей дос кетет
Куурай чыкпас куу ьакыр,
Куурай чыгып бергенде,
Кулун чуркап өтө албайт.
Мал күтпөгөн куу жакыр,
Мал жыйылып күткөндө,
Айдап журтка жете албайт
Жаман атты буйга мин,
Түнөп калган уйга мин.
Чанач алып, сууга мин.
Ишенимдүү жакшы атты
Көтөрүлгөн тууга мин,
Кулак тунган чууга мин
Атың кашаң болгон соң,
Аштан, тойдон калган соң –
Күлүктүгү не пайда?
Алганың сулуу болгон соң,
Аркырап беттен алган соң –
Сулуулугу не пайда?
Этекти кессең, тон болбойт,
Эзелки душман эл болбойт.
Желкени кессең, тон болбойт,
Жеткилең бийик жол болбойт.
Жээн-тагаң эл болбойт,
Жеке тамчы сел болбойт
Жалгыз өлсө, чуу чыкпайт,
Жар куласа, суу чыкпайт.
Ак чаңгыл тоонун этегин
Адис мерген кийиктейт.
Алганы жакшы жолукса,
Азамат көөнү бийиктейт
Ак кула аттар кимде жок,
Жүгүрбөсө тайча жок.
Ага-тууган кимде жок,
Сыйлашпаса, жатча жок
Бедери жок торкодон
Бек токуган бөз жакшы.
Медери жок туугандан
Бек сүйлөшкөн жат жакшы
Алтындуу ээр атка бап,
Атка тынчы жок болсо,
Алтынын алып, отко жак.
Акылдуу тууган болбосо,
Акырын айтып, жатка жак
Күмүштүү ээр атка бап,
Күлүккө тынчы болбосо,
Күмүшүн алып, отко жак.
Күйөөр тууган болбосо,
Күлө багып, жатка жак.
КАЛЫГУЛДУН СӨЗҮ
(Орус келе электен канчалык мурун)
Көгүчкөн учаар жем чыкса,
Көк тулпар чуркаар тер чыкса.
Көңүл тынаар көпчүлүк
Көзгө токтоор эр чыкса.
Көөрүктүн оту тутанбайт,
Күн жагынан жел чыкса.
Көч жүрө албай токтолот,
Көз учкан бийик бел чыкса
Аңдышпай койбойт абысын,
Ак шумкар карайт чабытын.
Аларман ууру көз салаар,
Адырмак тоонун жыбытын
Кара куш карайт кардына,
Кара жемсөө азамат
Кайрылбайт жакын – баарына.
Коңгуроо такса жарашат,
Койкойгон кара нарына.
Жортуулчу түшөт жолуна,
Кайраты бар эрендер
Карагай найза кармаган
Карыштырып колуна.
Кара жемсөө жигиттер
Канча бүлүк болсо да,
Кайрылбайт экен тобуна
Уй бул болоор,
Кул бий болоор.
Тоо токой болоор,
Талаа токой болоор.
Токол байбиче болоор.
Аяк Адам баш болоор,
Баш адамдар пас болоор,
Ушундай кызык иш болоор.
Тегиз жерден тегирмен чыгаар,
Тексиз жерден бий чыгаар.
Алка жака салынган кийим чыгаар,
Акча кагаз бул болуп, тыйын чыгаар.
Айылын жоодой аңдыган жыйын чыгаар.
Атасынан баласы кыйын чыгаар.
Этеги жок чапан чыгаар.
Эң кийинки баласы тапан чыгаар.
Эри менен тартышса
«Элде эркек көп» деген аял чыгаар.
КАЛЫГУЛДУН ӨМҮР ЖӨНҮНДӨ АЙТКАНДАРЫ
Булут минсең жетпейсиң,
Мурунку өткөн жашыңа.
Мууну кетип карыса,
Ажал келет башыңа.
Шамал минсең жетпейсиң,
Санаа менен өмүргө.
Санасаң айла таппайсың,
Ажал менен өлүмгө.
Тирүүлүктө жүрөбүз,
Тике басып жайсаңдап.
Тигине ажал билинбей,
Аңдып жүрөт айыңдап.
Ажал келет бир күнү,
Алкымыңдан жакалап.
Аяйлабай турабыз,
Аңдып турат бакалап.
Алып кетет бир күнү,
Аттай бутуң такалап.
Пайгамбарлар баары өткөн,
Наманган ылдый дайра өткөн,
Оолуялар ал да өткөн,
Эчен түрдүү тоң да өткөн,
Ойлоп турсак замана,
Тегеренип кеп(келип) жеткен.
Жер титиреп таш кулап,
Мандай заман бир өткөн.
Бирин-бири чабышып,
Эртесинде табышып,
Эчен мыкты эр өткөн.
* * *
Өлүм кезек бергендей,
Баштыкка тезек тергендей,
Аңдып турат артыңдан,
Адис болгон мергендей.
Алтындан кеежим тор түйүп,
Алганың калат бу жайда,
Айдап айдап мал берген,
Алтын чырай нур сөөлөт,
Арзыган калат бу жайда.
Күмүштөн кеежим тор түйүп,
Күткөнүң калат бу жайда,
Күрпөң-күрпөң мал берген,
Күмүш чырай нур сөөлөт,
Күйгөнүң калат бу жайда.
Бул жалганчы дүйнөнүн,
Өлүмү шундай күн жайда.
Алты азамат бириксе,
Алты кетмен топурак,
Үйүп коёт эмеспи.
Алты арык суу менен,
Жууп коёт эмеспи.
Баш аягын кепиндеп,
Бууп коёт эмеспи.
Анан албан төөгө,
Жүктөп коёт эмеспи.
Агайын иниң ыйласа,
Калың журтуң жыйылып,
“Бу жалганчы дүйнөнүн
Өлүмү шундай болот” деп,
“Шүк” деп коёт эмеспи.
* * *
Атын баккан азамат
Катын (дагы) багаар.
Итин баккан аялдар
Элге жагаар.
Элге жаккан ал аял
Эрге жагаар.
Шатыратып күн жааса
Жерге жагаар.
Жакшы чыккан азамат
Элин билеер.
Элин билген ал адам
Билим билеер.
Эчен түрлүү адамдын
Дилин билеер.
Чыгып турган ал адам
Чынар болоор.
Чымчык сайрап чынарга
Булбул коноор.
Түбү жоон тамырлуу
Терек болоор.
Көлөкөсү көп жанга
Керек болоор.
Андай адам табылбайт
Кайда болоор?
Ошол чыкса дүйнөгө
Пайда болоор.
Тийип турган асманда
Күндөй болоор!
Макулуктун баарына
Бирдей болоор.
Ошол адам ойлосоң
Кимден чыгаар?
Алтын, күмүш асылдар
жерден чыгаар.
* * *
Карагай сөксөөл өкөбү,
Көп катышкан дечү эле.
Аягында ал экөө,
Жек болушкан дечү эле.
Кийин дагы айрылгыс,
Дос болушкан дечү эле.
Арасында табылгы,
Элчи болгон дечү эле.
Уялгандан табылгы
Кызыл болгон дечү эле.
Коркконунан табылгы
Узун болгон дечү эле.
Түрлүү заман ушинтип,
Өтүп кеткен.
Тегеренип шум дүйнө,
бизге жеткен…
КАЛЫГУЛ БАЙ УУЛУНУН САНАТТАРЫНАН
Арыса тулпар этинен,
Алмагы кыйын жал кайтып.
Кетсе дөөлөт колуңдан,
Келмеги кыйын ал кайтып.
Кедейчилик жигиттин,
Кейпин бузат далдайтып.
Баштагы пейли бузулат,
Барды болсо бай кайтып.
Берейин десең малың жок,
Бересе кылат шалдайтып.
“Келе” десе бересиң,
Кейитип жанды саргайтып.
Калаалуу коргон бузулса,
Калаа болбойт там кайтып.
Туйгунуң учса колуңдан,
Тууруна конбойт ал кайтып.
Келип өтсө өмүрүң,
Жигит болбойт чал кайтып.
Чырпыгы сынса талыңдан,
Чынар болбойт тал кайтып.
Чындап ажал келгенде ,
Чыкса калбайт жан кайтып.
Өткөн өмүр качкан куш,
Өкүрсөң келбейт ал кайтып.
* * *
Алыска сапар жол жүрсөң,
Аземдүү жорго ат жакшы.
Окусаң илим үйрөнүп,
Оорундуу жазган кат жакшы.
Сараңдардан миңдеген ,
Бирда болсо сак жакшы.
Пайдасы жок туугандан,
Мамилелүү жат жакшы.
Билбес жаман туугандан,
Билеселүү жат жакшы.
Бедери жок жакындан,
Бек кармаган ат жакшы.
Кесепеттүү катындан,
Келте оору дарт жакшы.
Мөмөсү жок дарактан,
Жапайы чыккан тал жакшы.
Шатыра жалкоо жигиттен,
Сарамжалдуу чал жакшы.
Тамчы тамган боз үйдөн,
Дубалдан соккон там жакшы.
Башыңа келсе жалгыздык,
Бекерчилик кам жакшы.
Каз өрдөккө көл жакшы.
Бербеседа бедерлүү,
Берекелүү эл жакшы.
Дыйкандарга жер жакшы,
Жигиттерге эл жакшы.
Кадыр тапкан эр жигит,
Каары жашка тең жакшы.
Чарба малга тос жакшы.
Качса кетет кутулуп,
Кайберенге тоо жакшы.
Көралбаган туугандан,
Каршылашкан жоо жакшы.
Жигиттерге кыз жакшы,
Мүлүшкөргө куш жакшы.
Тил албаган жаманга,
Акыл сөздөн муш жакшы.
Бул дүйнөдө нур жакшы.
Булбулдарга гүл жакшы.
Муңдуунун черин жазууга,
Булбул күбөө тил жакшы.
* * *
Келиниң жаман болгонсоң,
Итиң ичкен ашка тең.
Уулуң жаман болгонсоң,
Апийим саткан сартка тең.
Катының жаман болгонсоң,
Кетпес жаман дартка тең.
Алганың жаман болгонсоң,
Жамбаштан өткөн сызга тең.
Жеңең жаман болгонсоң,
Жети айы кыска кышка тең.
Иниң жаман болгонсоң,
Арак ичкен маска тең.
Атаң жаман болгонсоң,
Эрегишкен каска тең.
Келиниң жаман болгонсоң,
Керексиз жаткан ташка тең.
Жигитке бир ат болбосо,
Минсе чаты толбосо,
Чалгыны сынган кушка тең.
Сарамжал үйдө жок болсо,
Көтөрүп койгон ышка тең.
Чайкалып шибер чыкпаса,
Жай деле болсо кышка тең.
Бетинен бедер кеткенсоң,
Кымкап та болсо бөзгө тең.
Кадырлаш болсо зайыбың,
Картайсада кызга тең.
Эрди катын эки жан,
Эркек бала болбосо,
Кулагы туюк ышка тең.
Кайыры жок байларың,
Кабакта жаткан ташка тең.
Акылы жок боз бала,
Соодагы болсо маска тең…
* * *
Урайын десе кудайым,
Улуу душман жубайың,
Кызы салат кыйынга,
Кеежи баспайт жыйынга,
Келини чыгат кер айтып,
Кемпири чыгат тир айтып,
Жат бутуңду сырайтып.
Жамбы берген жакының,
Жакшылык кылбайт кылайтып.
Кайгысыз киши карыбайт,
Калп айткан киши жарыбайт,
беш тогоол болбой жай болбойт,
Пейли тар киши бай болбойт,
Көп болсо жылдыз ай болбойт,
Көөну тар киши шай болбойт.
Көгүчкөн учаар жем чыкса,
Көк тулпар чуркаар тер чыкса.
Көрүктүн оту тутанбайт,
Көт жагынан жел чыкса.
Көч жүрө албай токтонот,
Көө учкан бийик бел чыкса.
Көңүлү тынаар көпчүлүк,
Көзгө толоор эр чыкса.
Жалгыз өлсө чуу чыкпайт,
Жер куласа суу чыкпайт,
Жалгыз аттан чаң чыкпайт,
Талды чапсаң кан чыкпайт,
Жапаң-жупаң кар жааса,
Жаш куурай башын көтөрбөйт.
Жаман эрден мал тайса,
Жастыктан башын көтөрбөйт.
Ак чаңгыл тоонун бооруна ,
Адис мерген кийиктейт.
Алганы жакшы жолукса,
Азамат көөнү бийиктейт.
Бирөөгө бирөө бата албайт,
Эки жаман иш болсо,
Талаага жалгыз жата албайт.
Бар болбой малың чачылбайт,
Башына мүшкүл иш түшбөй,
Малың арзан сатылбайт.
Экөөгө бирөө баталбайт,
Жаман адам жакшыга,
Кебин түзүк айталбайт.
Каза кетпей күн бүтпөй,
Башыңдан жастык тартылбайт.
Булбулдун доошун эшитпей,
Буралып талаа ачылбайт.
Күкүктүн доошун эшитпей,
Муңдуунун доошу басылбайт.
Күн жайпалбай ачылбайт,
Күйүттүү болгон неменин,
Күндө доошу басылбайт.
Эки ат минген кеч калбайт,
Эл четинде ач калбайт.
Аттуга жөө жете албайт,
Жакшыны жаман көрө албайт.
Арык койду бөрү албайт,
Бий болбогон бий болсо,
Айтылбаган сөз калбайт.
Бай болбогон бай болсо,
Башы бүтүн чөп калбайт.
АКЫР ЗАМАН
Азиздер айтып кетиптир
Акыр заман болжолун.
Ак Азирети пайгамбар,
Адам ата баш болуп:
Акыр заман кишиси,
Кичине болоор мүчөсү.
Илгери өткөн адамдан
Башка болот деп айткан.
Адеби жок сүйлөгөн,
Кашка болот деп айткан.
Конушу такыр, чөбү жок
Ташка конот деп айткан.
Элдин нурку азайып,
Ачка болот деп айткан.
Акыр заман адамы
Бакыл болот деп айткан.
Мал азайып арымдап,
Жакыр болот деп айткан.
Эгини өнүп, чөп чыкпай
Такыр болот деп айткан.
Андан кийин замана
Акыр болот деп айткан.
Акыр заман адамы
Алым болот деп айткан.
Аяттын сөзүн бек тутпай,
Залым болот деп айткан.
Аганын тилин ини албай,
Чагым болот деп айткан.
Биринин тилин бири албай,
Жайыл болот деп айткан.
Капыр менен аралаш,
Ошондо айыл конот деп айткан.
* * *
Шатыратып күн жааса,
Жерге жагат дечү эле.
Жакшы чыккан азамат
Элин билет дечү эле.
Ошол адам ойлосоң,
Кимден чыгат деп айткан.
Ушул турган калайык,
Элден чыгат деп айткан.
Алтын-күмүш асылдар
Жерден чыгат деп айткан.
Текши жерге тегирмен,
Жүрүп турат деп айткан.
Тегеренип баарысын,
Билип турат деп айткан
Кызыл, кызыл кыялар,
Кыргый талга уялаар.
Такыясын колго алып,
Кыз-жигитти кубалаар.
Жашыл ала кыялар,
Жагалмай талга уялаар.
Жакшы заман келгенде,
Жаштар бизди кубалаар
Өңү сары, көзү көк
Орус чыгат деп айткан.
Миң түтүнгө бир киши,
Болуш чыгат деп айткан
Буйрук менен кондурган
Конуш чыгат деп айткан.
Узун чөптүн баарысын
Оруп чыгат деп айткан.
Кыска чөптүн баарысын
Коруп чыгат деп айткан
Эркек үндүү аялдын
Уяты жок,
Катын үндүү эркектин
Кубаты жок.
Өгүз мүйүз инектин
Сүтү болбойт.
Инек мүйүз өгүздүн
Күчү болбойт.
Кээ бир адам күпкүрөйт,
Магдыры жок,
Кээ бир адам достошот,
Тамыры жок.
Жылдан жылга замана
Кыйын чыгат ошондо.
Эсеп кылып, мал алган
Тыйын чыгат ошондо.
Андан кийин билимдүү
Атың чыгат деп уктум.
Түрдүү ошондой акылдуу
Аяр чыгат деп уктум.
Калайыкты бийлеген
Аял чыгат деп уктум.
Албан түрлүү ушундай
Заман чыгат деп уктум.
Кийин чыккан адамы
Илим билген амалдуу
Аяр болот деп уктум.
Кандай кылган жумушка
Даяр болот деп уктум.
Ошондогу адамдар
Молдо болот деп уктум.
Миңген атын карасаң,
Жорго болот деп уктум
От араба, дилгирем,
Жол кыскарат ошондо.
Этек, жеңи чолоюп,
Тон кыскарат ошондо
Айттырбаса, жедирбей,
Аяр болот ошолор.
Жоо дегенде, дегдеген
Даяр болот ошолор.
Түн ичинде уктабас
Батыр болот ошолор.
Бысмылданы айтпаган
Каапыр болот ошолор.
Жарды, байы билинбей
Жалпы болот ошолор
Кара жердин бетине
Аштык чыкпай, жер калбайт.
Атасынын сөзүнө
Бала кулак көп салбайт.
Атанын тилин бала албайт,
Андан артык биле айлбайт
Кыйкырганы бел ашпай,
Үн кыскарган бир заман.
Кылса, жумуш бүтпөгөн,
Күн кыскарган бир заман.
Кожо-молдо жоголуп,
Дин кыскарган бир заман.
Орозо-намаз окубай,
(Дин) Тил кыскарган бир заман.
Ошол жакшы, биз жаман,
Өтүп барат бир заман.
Биз жүргөн жер тар заман,
Кийин келээр зар заман
Кайгысыз киши карыбайт,
Калп айткан киши жарыбайт.
Беш тогоол өтпөй, жай болбойт,
Пейли тар киши бай болбойт.
Көп болуп жылдыз ай болбойт,
Көөнү тар адам бай болбойт.
Жаман ишке киришпе
Акылы бар боз бала.
Алал ишти козголо
Акылдууга дос бала.
Акылсызга жолобо,
Жолугасың тайгакка.
Тайгаланып жыгылба,
Кудайга үнүң угузба.
Жаман иштен качып өт –
Жакшылыкка жетесиң.
Кокусунан жаманга,
Жолукпагын нааданга,
Арманда болуп кетесиң,
Аманат жандан кечесиң.
Жакшы кепке шашпагын,
Сабырлык менен барасың.
Акыры түбү ошондон,
Жакшылыкты табасың.
Этеги жок, жеңи жок кийим чыгаар,
Эң кийинки баласы кыйын чыгаар.
Акча кагаз бул болуп тыйын чыгаар,
Атасынан баласы кыйын чыгаар.
Күндө кеңеш бир жакшы жыйын чыгаар,
Андай өңдүү бир заман кийин чыгаар.
Этек-жеңи чолоюп чапан чыгаар,
Эң кийинки баласы тапан чыгаар.
Эки башын кайкайтып кайык чыгаар,
«Эримди өзүм бийлейм» деп зайып чыгаар.
Мээнет кетпейт бечелден,
Сөз кутулбайт чеченден.
Теректин түбү тыт болот,
Жаман адам кырт болот.
Жамандын бары таарынчаак,
Ар бир ишке корунчаак.
Акылы бар азамат,
Ар бир сөзгө казанат.
Алгыр болсо тайганың,
Алтындан таап, каргы так.
Ала албаса андайды
Айлансын аштан, башка чап.
Күлүк болсо тайганың,
Күмүштөн таап, каргы так.
Күйүп кетсең жаманга,
Күйүп жүрбөй, башка чап.
Алтын мөөр, ай мончок,
Адамга кайдан табылат?
Алганың жаман болгон соң,
Абийириң кайдан жабылат?
Эр адамдын жаманы
Жүрүшүнөн кул болоор.
Ургаачынын жаманы
Кыялынан тул болоор.
Акылдуунун айтканы,
Абайласаң бул болоор.
Там бир жылы көбөйөөр,
Дарак бир жерден көгөрөөр.
Каркыра катары менен жүрөөр,
Кадырын билген киши билээр.
Унчуккандан унчукпаган жакшыраак,
Унчуккандын башына тиеэр таяк.
Акыл, макал – экөө бирдей келээр,
Ал экөөнүн айтканы күндөй тиер.
Билбеген наадандардын ичи күйөөр,
Билген адам ошону
Байым кылаар.
Көкүрөккө ойлонуп,
Дайын кылаар.
Билбегендер ошону
Айың кылаар.
Жыйырма менен отуз жаш –
Өтсө келбейт ал кайтып.
Желип өмүр өткөн соң,
Жигит болбойт чал кайтып.
Аргымак атың арыса,
Алмагы кыйын жал кайтып,
Чынарын кессең түбүнөн,
Чырпык болбойт тал кайтып.
Чындап ажал келген соң,
Чыкса келбейт жан кайтып.
Кетсе дөөлөт колуңдан,
Келмеги кыйын мал кайтып.
Жигиттерге кыз жакшы,
Мүнүшкөргө куш жакшы.
Тил албаган жаманга,
Акыл сөздөн муш жакшы.
Бул жалганда нур жакшы,
Булбулдарга гүл жакшы.
Муңдуунун черин жазууга,
Булбул күбө тил жакшы.
Алыска сапар жол жүрсөң,
Аземдүү жорго ат жакшы.
Окусаң илим үйрөнүп,
Орундуу жазган кат жакшы.
Сараңдардын миңинен
Жалгыз да болсо март жакшы.
Пайдасы жок туугандан,
Мамилелүү сарт жакшы.
Медери жок туугандан,
Бек кармашкан жат жакшы.
Кеби жаман катындан
Келте ооруган дарт жакшы.
Мөмөсү жок дарактан,
Жапайы чыккан тал жакшы.
Адамдын учаар канаты –
Аз деле болсо мал жакшы.
Каз-өрдөккө көл жакшы,
Катындарга эр жакшы.
Бербесе да медерлүү,
Берекелүү эл жакшы.
Чар тарапка мал оттоп,
Чарба малга тоо жакшы.
Качса кетет кутулуп,
Кийиктерге зоо жакшы.
Жакшы болсоң жердей бол,
Баарын чыдап көтөргөн.
Таза болсоң суудай бол,
Баарын жууп кетирген.
Ырыс алды ынтымак,
Ынтымагың жок болсо,
Алдыңдан таяр алтын так
Ары жок – күлучү.
Санасы жок – уйкучу.
Аюу аманын тилейт,
Акмак жаманын тилейт.
Орой киши батыр болоор,
От чыкпай, жериң такыр болоор,
Ошол заман жакын болоор,
Аягың таш болоор,
Кулуң баш болоор,
Тууганың кас болоор,
Корооң бош болоор.
Мингениң жыгач ат болоор,
Кылганың касам ант болоор,
Ыгы жокко жан берип,
Ыйманынан жат болоор.
Бактылууну карасаң,
Муз үстүнө от жагат.
Багы жокту карасаң,
Кургак үйдөн суу тамат.
