Ырчыдан театр өнөрүнө өткөн актриса
“Ай баратат” берүүсүнүн мейманы – Кыргыз Эл артисти, Мамлекеттик Токтогул сыйлыгынын ээси Гүлайым Каныметова.
Кыргыз эл артисти Гүлайым Каныметова учурда Токтоболот Абдымомунов атындагы Улуттук кыргыз драма театрында чыгармачылык менен эмгектенүүдө.
Ал Түп районундагы Тасма деген айылда 7 жылдык мектепти бүткөндөн кийин Каракол шаарындагы Киров атындагы орто мектептен билим алып жүргөндө, Бишкектен музыка, көркөм өнөр адистери барып, таланттуу кыз-уландарды тандап Мураталы Күрөңкеев атындагы музыкалык окуу жайына окууга чакырат. Ал тууралуу актриса буларды эскерди.
– Мектепте окуп жүргөндө өздүк көркөм чыгармачылык ийримине катышып ырдачу элем. Өзүм ырдаганды жакшы көрчүм. Киров мектебин бүтүп жатканда Фрунзеден комиссия келип, балдар-кыздарды ырдатып шыгын байкашты. Өзүм да ырчы болууга кызыкчумун.
Анан комиссия чакыруу жиберебиз деп кетишкен. Эки айдан кийин чакыруу барып калыптыр, “Күрөңкеев атындагы музыкалык окуу жайына келип, вокалдык бөлүмүнө тапшыр” деп. Ошентип Күрөңкеев окуу жайына келип ырдап берип, окууга өтүп кеттим.
“Азаттык”: Театр өнөрүнө кандайча аралашып калдыңыз?
– Күрөңкеевде 2-курста окуп жүргөндө үнүмдү таптаганга болбой калды. Мени ырдоо сабагынан окуткан мугалим жашымды сурап калды. 16 жашка чыкканымды айтсам эжем “18 жашка чыкканда үн калыптанат, ошондуктан сен 1-курска кайра отур” деген талап койду. Ошол жылы Москвадагы ГИТИСке (Мамлекеттик театралдык окуу жайы) кабыл алуу болуп калды. Мен эч нерседен бейкапар дос кызыма сүрөөнчү болуп кошо баргам. Анан кызыгып кетип мен да сынакка кирип ырдап, бийлеп бердим. Москвадан келген комиссия жактырып, мени окууга кабыл алышты. Ошондо Кыргызстандан 29 кыз-улан барганбыз.
Ошентип 1967-жылы Москвадагы театралдык окуу жайына окууга өткөнДүйшөн Байтобетов, Мукамбет Токтобаев, Марат Алышпаев, Назира Мамбетова сыяктуу 29 таланттуу кыз-уландар менен Гүлайым Каныметова да билим алып, табигый шыгы, ийкемдүү кыймылы, ырчылык жөндөмү менен айырмаланып, окутуучуларынын купулуна толот.
– Бизге театр реформатору Константин Станиславскийдин шакирти, СССРдин эл артисти, профессор Иосиф Моисеевич Раевский таалим-тарбия берди. Ошондой эле азыркыга чейин театралдык Академияда иштеп жаткан балдарды окутуп жаткан Леонид Топчиев, Нина Викторовна Чефранова окутушкан. Алар талапты катуу койчу. Ошентип 29 баладан жыйырма төртү окууну ийгиликтүү аяктап келгенбиз.
Мына ошол 24 кыз-улан Москвадагы театралдык окуу жайында дипломдук алты спектакль даярдап келишип, коомдук жана мамлекеттик ишмер Султан Ибрагимовдун демилгеси менен 1972-жылы Ош облустук кыргыз драма театры ачылат.
Гулайым Каныметова Ош театрындагы 20 жылдык чыгармачылык жолунда Чеховдун “Чайка”, Мольердин “Көпөс”, Горькийдин, “Акыркылар”, Симоновдун “ Биздин шаардык жигит”, Адылбек Дыйканбаевдин “Муүрөктүн суусу” жана башка спектаклдерде башкы каармандардын образын мыкты жаратып, сахна чебери атыгат.
Кийин турмуш шартына байланыштуу Шаршен атындагы Чүй театрына которулуп, эки жыл иштегенден кийин, Улуттук кыргыз драма театрына чакырылат.
Ал жерде Шекспирдин “Гамлет”, Жалил Садыковдун “Адам жана Азезил”, Төлөгөн Касымбеков менен Көчкөн Сактановдун “Курманжан датка” жана башка ондогон спектаклдерде жогорку чеберчилигин көрсөтүп, Кыргыз эл артисти наамына, Мамлекеттик Токтогул сыйлыгына татыктуу болду.
Каныметова Түп районундагы Тасма деген айылда 1949-жылы туулган.
Ушул тапта Каныметова Арсен Өмүралиев атындагы шаардык драма театрда “Эсимде” деген аталыштагы спектаклдин жаңы вариантына, моноспектаклге даярдык көрүүдө.
Аманбек Жапаров, “Азаттык”, 14.07.2011-ж.
�у� t��� 0U � атын атаган.
Мындан улам “Тоо булбулу” Токтогул үчүн ашка келип жаткан, казысы салаңдаган болуш-бийлерге, манаптарга, мансаптууларга караганда, Куйручуктун ысымы бийик жана кымбат экени көрүнүп турат.
Куйручуктун кимдин алдында болсо да сөздү жалтанбай түз айткан чынчылдыгынан, бектен кайра тартпаган бетке чабарлыгынан, кара кылды как жарган калыстыгынан, эл арасындагы аброюнан улам болуш-бийлер куудул менен эсептешүүгө аргасыз болушуп, ага зордук-зомбулук көрсөтүүдөн жалтайлап турушкан. Бир фактыга кайрылалы.
1914-жылы Жумгалда атактуу Байзак баатыр кайтыш болгондо, Кочкорлук Канат хан бир топ аксакалдар менен салт боюнча өкүрбөстөн эле, маркум жаткан бозүйгө түшмөк болот. Ошондо Канат манаптын тоотпогонсуган, көпкөнсүгөн мамилесин көрүп, Куйручуктун кандай аракетке өткөндүгүн тарыхчы Абдыхалил Молдалиев мындайча жазат:
“Куйручук Чөкөгулдун тору жоргосу менен үйгө жөлөнгөн ала баканды ала коюп, түтүндөй качырып, Канат баштаган аксакалдардын аттарын башка-көзгө чапкылап, артын карай айдап, “Атаң Ыбыке чөпкө какап өлгөндө (Ыбыке конуш талашып туугандарынан өлгөнүнөн улам айтылган сөз) менин атам Байзак ажы өкүрүп барган. Өкүрүгүмдү бергин” деп, Кара-Суунун наркы өйүзүнө түшүрүп таштады. Канаттын Байзак ажыга өкүрбөй келиши келген манаптардын, аны уккан элдин бирине да жаккан жок. Кайра Куйручукту “Аягынан эле тик түшкөн азамат да, Байзак ажы атасы Ыбыкени ызааттап өкүрүп барса, Канаттын өкүрбөй келиши орозгелирээк эле иш. Куйручуктуку туура, өкүрүгүн албайбы” дешип кубаттап жатышты” (А.Молдалиев, Байзак баатыр, – Бишкек, 1998-жыл, 197-б.).
Канат Куйручукка эч нерсе дей албай, куудулдун дегенине көнүп, Кара-Суунун өйүзүнөн кайра кайрылып, Байзакка өкүрүп түшкөн. Ошондой эле, Солто уруусунун азуусун айга жанган манабы Тынаалы уулу Чолпонкулдун кемчиликтерин бир чоң ашта бетке айтып ырдаганда Чолпонкул Куйручукту жазалай алган эмес.
Куйручуктун абдан активдүү, лидерлик сапатка, чоң уюштуруучулук жөндөмгө эгедерлигинен улам аны кээде проблемалуу кырдаалдар түзүлгөн жерлерге элчиликке жиберишсе, кээде чоң аш-тойлорду башкарууга же ошондой аш-тойлордо жарчылардын башчысы болууга ишеним көрсөтүп турушкан. 1914-жылы Шабдандын досу атактуу Байзак дүйнөдөн өтүп, ашы кошо өткөрүлүп, Жумгал суусунун өйүз-бүйүзүнө көчө, көчө болуп тигилген боз үйлөрдүн катары үч чакырымга чейин созулуп, күн чыгышынан Турпан, Кашкардан, тиягынан Алма-Ата, Ташкенттен, биягынан Ош, Жалал-Абаддан, Теңир-Тоо, Көл, Талас, Чүй аймагынан самсып эл келип, ушундай зор ашты Куйручук менен Көкүмбай башкарган.
Улуу адам кичик болот
Куйручук атагы таш жарган куудул болсо да, өзүн ар дайым жөнөкөй туткан. Ошо жанагы 1937-жылкы Жумгалдагы кездешүү учурунда отургандардын арасында куудул Шаршен Куйручуктун алдында көп унчуга албай жүдөп калды деген күбүр-шыбыр сөз чыгып кеткен экен.
Муну байкап калган Куйручук ыгы келе калганда абалды оңдоо үчүн минтип сүйлөптүр: “Мен окшоштуруп айтсам Шаршен орду менен айтат. Мен айыбын айтсам, ал айлаңды кетире айтат. Мен көргөнүмдү айтсам, ал көмүскөдөгүнү көз алдыңа келтирип коет. Мен тилдин уусуна салсам, анын тилинин тибирткелүүлүгү төгүлүп кетет. Шаршенден сөз кутулбайт. Шаршен ошондой киши. Сиз келгени Шаршен көп унчукпай калды дегениңер ката. Ал менин сакалымды сыйлап отурат. Шаршен өнөрү өркүндөгөн элдин шайыры”(К.Күмүшалиевдин эскерүүсүнөн).
Байзак даанышман менен Куйручук кезегинде бири-бири менен өзгөчө мамиледе жүргөн. Байзак ажы карыган чагында өзүнүн айтылуу жыйын дөбөсүндө отуруп, Куйручукка мындай деген экен: “Куйручук, сенин басып өткөн жолуң, уккан-көргөнүңдү калпыс айтууга аракеттентпес калыстыгыңдын аркасы менен сени эл тааныйт. Жигитим мага калыс боло албайт, анткени ал дайыма мени менен бирге жүрөт. Сен эртең эле эл арасындасың, чындык да элдин элеги аркылуу сындан өтөт. Эл арасындагы ошол электин алкагын кармагандардын бири сенсиң. Бирок алкагын кармагандардын баары эле Куйручук боло бербейт. Сенин айдаган малың, күткөн дүйнөң – эч кимдин бетине карабай айткан акылдуу курч сөзүң, калыстыгың. Ошол калыстык сени түбөлүккө элге сиңирип коёт”. (Абдыхалил Молдалиев Байзактын бул сөзүн кызы Рапиянын оозунан жазып алган).
“Кудайга сөзүн чын айткан, Куйручук төгүп ыр айткан”, – деп акын Барчынбек Бугубаев туура жазгандай, Куйручуктун даярданбай туруп капыстан төгүп жиберген ырчылык өнөрүн айтып отурса, өзүнчө сөз. Анын Найманбай менен айтышы жана башка айрым төкмө ырлары кагазга түшүрүлүп калган. Көбү оозеки ырдалган бойдон калып кетти. Ал, Молдо Кылыч, Калык, Тоголок Молдо сыяктуу акындар менен достук мамиледе жүргөн. Тоголок Молдону куудулдугуна салып, “улак текедей болгон кургурум”, – деп тамашалап койчу экен. Куйручуктун манасчы да болгону белгилүү. Анын оозунан жазылып алынган “Манас” эпосунун үзүндүлөрү Улуттук Академиянын кол жазмалар фондусунда сакталып турат. Ал эми улуу куудулдун жабыкта катылуу жаткан буюмду, жоголгон жокту көрө билген көрөгөчтүгүнө, боло турган окуяны алдын ала айта билген көзү ачыктыгына, олуялыгына калың эл далай жолу күбө болгон экен. (Бул жөнүндө Эркалы Өскөналиевдин “Куйручук” аттуу китебинен окуй аласыздар).
Калыгулдун оозеки портретин бизге жеткирген
Дагы бир сөз. Куйручуктун атасы Өмүрзак илгери айтылуу олуя Калыгул Бай уулун көрүп калган экен. Өмүрзак Калыгулдун кийген кийим-кечесин, сырткы кебете-кепширин өз учурунда уулу Куйручукка төмөндөгүдөй деп сүрөттөп айтып бериптир: “тогуз топчулуктуу кара кашка ныпчасы бар, сыртынан төө боз чепкен, башында кары бою кештелүү ак калпак, сары жаргак шымынын багелегин басма менен сайдырган, бутуна көк жеке кийген чап жаак, кара сур киши”.
Бала кезинде атасынан уккан ушул сөздү унутпай, эсинде сары майдай сактап жүрүп, Куйручук Октябрь революциясынан кийин кагазга айтып берип жаздырып, бизге мурас кылып калтырып кеткен. Куйручук атабыздын тарыхый эстутумунун аркасында бүгүн биз илгерки олуя Калыгулдун тышкы портретин аз да болсо көз алдыбызга элестетүүгө мүмкүнчүлүк алып отурабыз. Бул жагынан биз Куйручукка милдеттүүбүз деп айтаар элем.
Коомдогу комиктин, куудулдун, сатириктин өнөрүнөн туулган күлкүнү эки баскычка салып кароого болот. Биринчи баскычтагы күлкү тиричиликтеги майда-барат кемчиликтерди, мүчүлүштүктөрдү чымчылоодон, же бирөөнү куудулданып туроодон, жеңил-желпи юмордон чыккан күлкү. Экинчи баскычтагы күлкү бул социалдык жана коомдук мааниси бар жогорку мазмундагы күлкү. Орус коомунда ушундай адамдардын ички дүйнөсүндө «катарсисти» (Аристотель) пайда кылган, коомдук маңызга толо күлкүнү атактуу Гоголдун комедиялары жараткан.
Куйручуктун өнөрүндө күлкүнүн биринчи баскычы да, экинчи баскычы да жашап турат. Маселен, куудулдун ырчы Найманбай менен болгон сценасын эле алалы. Найманбайдын өзүнүн жеке ар-намысын унутуп, колунда байлыгы, мансабы бар улуктарга келинче жүгүнгөндүгүн, бөйпөңдөгөн кошоматчылыгын сындап, Куйручуктун ырчынын өзүнүн сөздөрүн кайра өзүнө каршы коюп, чукугандай табылган мурчтуу сөздөр аркылуу ысык кычкачты жылаңач этке баскандай каршылашын «кайырып» жатканын окуганыңда, дуу күлгөн көпчүлүк менен кошо күлөсүң да, анан көшөкөрлүктүн жийиркеничтүүлүгү жөнүндөгү ойдун жана Найманбайдай пас болбоо тууралуу нравалык идеянын жан дүйнөңдүн тереңинде кандайча тымызын «бүчүр жарганын» сезбей да каласың.
Советбек БАЙГАЗИЕВ, профессор, публицист, “Кыргыз туусу”, 15.07.2011-ж.
