Кыргыз кереметиндеги кызыктар

Алгачкы жеңил эротика

Алгачкы “ачык кадр” 1965-жылы А. Михалков-Кончаловскийдин “Биринчи мугалим” тасмасында тартылган. Туугандары бай адамга экинчи аял кылып берип салган Алтынай мазактоого чыдабай ызасын, таарынычын суу менен кетиргиси келип, өзөндөгү сууга жылаңач кирип кеткени көрүүчүнүн эсинде (Дүйшөн агайы аны артка алып келе жатканда).

Бул эпизоддун тегерегинде канча деген ызы-чуу болгон. Жөнөкөй адамдан баштап, интеллигенция өкүлдөрүнөн өйдө жакшы кабыл алышкан эмес. БК Компартияга бул кино жаштарга үлгү болбой эле, жаман таасирин берет деген каттар жааган. Орус режиссер тасманы атайын биздин идеологиябызга карама-каршы тартты дешкен. Кыскасы, Алтынайдын жылаңач денеси бүткүл коомчулукту дүрбөткөн. Чынында Азиянын менталитети, кыргыздын улуттук салты экрандан мындай “ачыктыкты” күткөн эмес. Режиссер муну билген, түшүнгөн. Кийин ал эскерүүлөрүндө мындай деп жазган: “Мен советтик жылдарда киного тыюу салынган нерсени өзүмө уруксат бергем. Мусулман өлкөлөрүндө аялдар жылаңач түшмөк турсун бетин ачканга болгон эмес. Бирок башка ислам өлкөлөрүнө караганда кыргыздарда бир аз эркинирээк. Кыргыз аялы эч качан паранжы жамынган эмес”. Канча сындар айтылган менен дал ушул картина бар үчүн тасма көркүнө чыккан…

 

Талашып тартылган Уркуянын ролу

1971-жылы «Кыргызфильмде» Төлөмүш Океевдин «Отко таазим» картинасына актерлорду тандоо башталган. Биринчи колхоз жетекчиси болгон кыргыз аялы Уркуянын ролуна сулуу десе сулуу, таланттуу десе таланттуу талапкерлер көп келген. Океев өзү бул ролго Жамал Сейдакматованы баамдап койгон. Кинонун сүрөтчүсү Сагынбек Ишенов режиссердун бул оюн жаңылыштык деп эсептеп, ийменген, ыйбаа мүнөзү бар Таттыбүбү Турсунбаеваны сунуштаган. Ишенов өзүнүн оюн сунуштап жатып актрисаны Баткенде гана кездешкен илбериңки, назик гүлгө, Айгүлгө теңеген. Океев: «Мындай каарман аялдын ролуна уяң, жумшак аялды сунуштап жатканың кандай?! Ошондай аял колхозду уюштуруп, элди башкарып, кыйынчылыкка туруштук берип, душмандарга каршылык көрсөтө алмак беле? Бул ролго чечкиндүү, өткүр аял керек»,- дейт. Бирок Ишенов өзүнүн айтканынан кайткан эмес. «Сага колунда камчысы бар командирдин кереги не?! Биз түштүктүн тарыхын тартканы жатабыз, а түштүктүк аялдар эркекке тике карабай, уяң келишет. Негизи эле түштүктүн менталитетинин өзү өзгөчө. Эгерде бул ролго Таттыбүбүнү тартсак, Уркуянын каармандыгы такыр башка өңүттө кабыл алынат: күч күчкө каршы эмес, күч назиктикке, алсыздыкка каршы чыккан болот…»

Ишеновду фильмдин оператору Кадыржан Кыдыралиев да колдоп, сыноо үчүн тезинен тартып көрүүнү сунуштайт. Тартышат. Бир топ күн Океев жалгыз отуруп бир эмес, бир нече жолу көрүп атып сүрөтчү жана оператор менен макул болот. Макулдугун берип ал да жаңылган эмес. “Отко таазим” элди өзүнө тарткан, эң ийгиликтүү тасма болуп чыга келет. Көрүүчү экрандан бир эле убакта сулуулук менен күчтүүлүктү, назиктик менен өткүрлүктү, уяңдык менен чечкиндүүлүктү көрө алат. Таттыбүбүнүн моймолжуган көзү, кырдач муруну, ак куунукундай узун мойнунан өйдө элдин эсинде. Океевдин жакшы сапаты — башкаларды уга билчү дешет. Съемка башталганда Ишенов режиссерго: «Жүрү, жаратылышка барабыз. Карачы, баткен өрүгүнүн гүлдөгөнүн. Элестетсең: аппак гүлдөгөн өрүк, ак боз ат жана аппак жоолук салынган Уркуя…» деген. Ошол айтылган кадр да тасмага кошулуп, көркүн чыгарган…

 

Эротиканын “акыны”

Режиссер Мелис Убукеевди өз чөйрөсүндөгүлөр Кыргыз киносундагы эротиканын “акыны” деп атап коюшкан. Ал “ачык кадрларды” табит менен кошкон. Убукеев чарт-чурт кеткен оор мүнөздүү болгону менен өзгөчө сезимтал адам болгон. Ал фольклорду кыйын билген жана “Манас” темасын кылдат жана профессионалдуу иликтеген. Дээрлик бардык тасмаларын Убукеев эротика менен шөкөттөгөн. Акыркы тасмасы “Манас ааламы” да мындан айланып өткөн эмес. Эпизод мындай ойлонулган: Ысык-Көлдөн ат минген жылаңач кыздар жа-ай чыгышат. Бул кадр үчүн дене-мүчөсү келишкен кыздарга сынак жарыяланып тандалган. Бирок кино тартуучулар көлгө келгенде эле аба-ырайы бузула берген. Күндүн тийишин күтө берип тажаган режиссер кандай аба ырайы болсо да тартууга кийинки күндү белгилейт. Эртеси күнү дагы аба ырайы бузулат, бирок көлдүн ичине атка минген кыздар кирер замат шамал токтоп, күн чайыттай ачылып, булуттуу асманды асан-үсөн алмаштырат. Режиссер дал ушул пейжазды кыялданган эле. Бул пейзажда жарык маанай, поэтикалык нота, жан дүйнөнүн оргушу бар. Мындай кадрды чыныгы сүрөткер гана ойлоп тапмак…

 

“Ичип кеткен” Геннадий Базаров

Кээде кинодо кичинекей эле эпизод эсте каларлык болуп калат…

Режиссерлор өздөрү актерго кандай аткарышты айткандыктан, актердон өткөн актер экени айтпаса да белгилүүдүр. Режиссер Геннадий Базаров Океевдин “Улан” тасмасында кичинекей эпизодго тартылып калат. Анда башкы ролдогу Чокморов экөө соолуктуруучу жайга бирге түшүп калышат. Базаров алкаштын образын жакшынакай кылып ачып берген. Тасма экранга чыгат. Көп өтпөй Кочкордон Геннадийдин атасы телефон чалат (ал кезде кол телефон жок кез): “Уулум, бул эмне кылганың? Сен мени бүт айылга шерменде кылдың, үйдөн чыга албай калдым!” Базаров атасына бул кино экенин айтса, ишенбейт. Чокморовго барат суранып. Актер чалса: “Кантип уулумду бул ишке түрттүңөр? Ал абдан арык. Ичкенге болбойт”,- дейт кейип-кепчип. Чокморовго да ишенбей койгондо айла жок режиссердун өзүнө айттырат. Ошондо гана атасынын жүрөгү ылдыйлайт.

 

Кыргыздарга буюрбаган кадр

Төлөмүш Океев тарткан “Сүйүү закымдарындагы” (Кыргызстан-Сирия-Тажикстан биргелешип койгон тасма) Муфаззала кучактаган Алтынайдын жылаңач денеси сирия продюсеринин суранычы менен кошулган. Тамакка туз кошкондо даамы чыккандай эле, ал кадр тасманын рейтингинин көтөрүлүшүнө салым кошот. Албетте, касса көп чогулат. Андыктан авторлор ачык кадрларды атайылап эле кошушат. “Сүйүү закымдары” жабык павильондо тартылган. Башкы ролдогу актрисанын жылаңачтанган жерин дублер аткарган. Башкы ролдогу Алтынбүбүнүн ролун Таттыбүбү Турсунбаеванын кызы Асел Эшимбекова аткаргандыктан көпчүлүгү аны “жылаңачтанган” деп да сынга алышкан.

Сирия тараптын шарты боюнча тасма тартылып бүткөндөн кийин алар баарын ирээтке келтирип чыгышмак. Кийин сүрөтчү камерасын караса, баягы “жылаңач кадрлардан” бир эле сүрөт калган болот. Ошондуктан советтик прокатта бул эпизод жок.

Эльмира Мадиева, “Де-факто”, 10.10.2016-ж.